ham qatan matematikaliq model boliwi lazim. Maselen: shibin-
shirkeyler populyaciyasmdagi individler sanin belgili waqitta
ozgeriw imkamn beretugin matematikaliq sawlelendiriw biologiyaliq
nazerinen maqsetke muwapiq esaplanadi. Egerde uyrenilip atirgan
populyaciyarmz ziyankes tur bolsa,
onda model ekonomikaliq
ahmiyetke de iye boladi. Model korsetkishlerin EEM da islep shigiw
ogan geypara ozgerislerdi kiritiw yamasa aldingilardi alip taslaw,
janalaw mashinalan jardeminde «sazlaw», jetilistiriw, haqiyqiy
hadiysege jaqmlastiriw mumkin.
Modellestiriw processi uluwmalastmw ushm adewir qolay
imkan beredi, sonday-aq hadiysenin ayinm tareplerin amq
magliwmat aliwda jardem beredi. Model «islemey» qalsa yagmy
haqiyqatqa
onsha duns kelmese, EEM tarepinen ozgerisler kiritiliwi
ham jaqsilaw zararligin tiykarlap beriledi.
Model haqiyqatti duns sawlelendirse tajiriybe ushm ken
imkaniyatlar aship, dizimge jana faktorlardi kiritiw ham olardin
tasirin amqlaw mumkin boladi.
Matematikaliq ham konceptual modeller ajiratilip, konceptual
model belgili bir ekosistemani ilimiy sawlelendiriwshi sxemalar
toplami yamasa dizimi, tablica, grafikler
ham basqalardan juzege
keledi. Maselen: energetikaliq model blok sxemalardan payda bolip,
onda bloklar, har bir bloktagi energiya zapasi hamde energiyanm
hareket bagdan siyaqlilar korsetiledi.
Matematikaliq modeller bir neshe diffencial tenlemeler ham
tensizlikler jiyindisman ibarat bolip, ol yamasa bul faktordm tasir
kushi ozgeriwin modeldiri ozgeriwine qarap aldmnan aytip beriw
miimkin.
Maselen, populyaciyalardagi quramali hadiyselerdi matema-
tikaliq modeller
jardeminde uyrenbekshimiz, yagmy populya-
ciyalardin dinamikaliq teoriyasi menen tamspaqshimiz. Bunda
populyaciyamn mugdarliq dinamikasi onm jimsiy ham jas diizilmesi,
sirtqi ortahq tasiri, evolyuciyamn har-qiyli faktorlan tasirinde
otetugm genetikaliq forma ham adamzat iskerligi natiyjeleri menen
baylamstirip uyreniledi. Jansiz alemde dinamikaliq processler jiida
kop ushiratiladi, olardi modellestiriw de ansat.
Biraq tiri organizmler
ushm dinamikaliq modeller jaratiwdan aldm statikaliq modeller
menen shugillanilgan. Osimlik japiraqlarinm jaylasiw tartibin
yamasa mollyuska baqanshaqlarmin diizilisin spiral
siziqlar
28
Ill/iiinligi jardeminde tusindiriwge hareket qiliw statistikaliq
IHiuJelIcstiriwge misal boladi.
Tiibiyattagi kop qirli hadiyselerdi ekologiyahq koz-qarastan
lilweriwdc ulken ham kishi ekosistemalarga tan mzamlardi amqlaw
processinde olardm turaqli ozgerip tunwi, ortahq faktorlannin
UUiriiic
korsetetugin reakciyasi, turli cenozlardm har-qiyliligi ham
|МГф amqlanadi.
I
ekologiyahq izertlewler dawammda almatugin magliwmatlardm
luwnligi matematikaliq statistika usili menen amqlansa, har-qiyli
vtiriuntta almgan materiallar bolsa bir - birlerine salistirihp, olar
nilUNindagi panqlar shiganladi. Maselen, cenozlar ishindegi turlerdin
uluwmaligm shigariwda Sorenson: K=2S/a+b yaki Jakar K=S/a+b-s
lormulalan qollaruladi (bul jerde К - uluwma turler koefficienti; s -
tiki iiyrenilgen orm ushm uluwma turler sam; a - uyrenilgen bir
orindugi turler sam; b - uyrenilgen ekinshi orindagi tiirler sani).
Keyingi
waqitlarda
tabiyiy
biologiyaliq
waqiyalardi
modellestiriw, yagniy tiri tabiyattm turli processlerin jasalma jaratiw
ken qollamlmaqta. Maselen, osimliklerde
bolip otetugm fotosintez
proccssi modeli yaki haywanlar ham adamlardagi qan aylamw
proccssi modeli, jasalma biiyrek, okpe, ayaq, qol, jurek ham basqalar
modeli.
Biologiya paninin turli bagdarlannda «tiri modeller» duzilip,
oliir jardeminde organizmniri duziliwi, ozgeriwi, hareket funkciyalari
menen bir - birlerinen panq etiwi amqlanadi. Arnawli ekologiyahq
Ыок - sxema tiykannda qalegen qalanin ekologiyahq jagdaym analiz
qilip, keleshek jagdaym aytip beriw mumkin.
Turli mikro ham makroekosistemalardi uyreniw barisinda har-
ipyli modeller qollamladi. Hazirgi ekologiyahq izertlewlerde eri kop
i|ollanilatugin konceptual (sistema, tekst, sxema, tablicalar analizi)
ham matematikaliq modeller diiziw esaplanadi.
Turli matematikaliq jollar, modeller ameliy
ekologiya,
ekologiyahq modeller matematikaliq bagdarlarga
tan qanigeliklerde
lereri
uyreniledi.
Bul jerde bolsa matematikaliq jollardih
hiislamwindagi misallar keltirildi.
Matematikalik modeller duziw bakteriyalar, bir kletkali suw
otlar populyaciyalann uyreniwde, olardm uluwmahq koefficentlerin
(abiwda ulken ahmiyetke iye.
29
