Mamleketlik universiteti jumanov m. A

9.1. Biocenozlardin payda boliwi, biocenoz ham
biogeocenozga sipatlama
Belgili aymaq yamasa biotopta tarqalgan populyaciyalar, 
turler payda qilatugin lilken yamasa kishi toparlar-biologiyaliq 
birlespelerdi duzedi. Har qanday biologiyaliq birlespe - tiri 
biocenozdin (ekosistema) bir bolimi esaplanadi. Tabiyatta- 
qurgaqliq ham suw ortahgmda turli biologiyaliq birlespeler 
ushirasadi. Olardin har biri ozinin turler sani, qurami, sipati, 
birlespe 
ishinde 
atqaratugm 
funkciyasi 
menen 
ajiraladi. 
Biologiyaliq birlespelerge kiriwshi organizmlerdin qasiyetleri 
ham olar arasmdagi qatnaslar juda quramali. Bul qatnaslar oz 
nawbetinde tiri ham oli komponentlerdin bir-biri menen bolatugm 
qatnaslari toliq biologiyaliq birlespenin turaqliligm tamiyinleydi. 
Ш г bir birlespenin ishine kirgen organizmnin xarakterli belgileri 
boladi.
Biologiyaliq 
birlespeler 
har-qiyli 
lilkenliktegi 
tabiyiy 
toparlardi payda etedi. Yagniy bir terek shaqasman (alsha, erik, 
goza) yaki kishkene salmadan baslap, lilken togayliq yamasa 
okeandi oz ishine aladi. Birlespeler ishindegi turler waqit ham 
makanda belgili darejede bir-birinin ornm basiwi mumkin ham 
birlespelerde turler qurami har-qiyli boladi.
Biologiyaliq birlespeler jeke-jeke, bir-birine baylanispagan 
halda ushiramaydi. Biologiyaliq birlespe har dayim ozinin 
morfologiyaliq sirtqi korinisin ozgertip turadi (togay, otlaqzardin 
bahar, jaz ham qistagi jagdayi) Sonm menen birge onm iskerligi, 
onimi ham onimdarligi ozgeredi. Biologiyaliq birlespelerdin 
jasaw jerinin ajiraliwi menen (shol, dala, qiyaliq, taw) olardin bir- 
birinen pariqlaniwi amq korinedi.
Biz joqanda aytqammizday, birlespeler konsepciyasimn 
ameliyatta ekologiyaliq ahmiyeti ulken. Yagniy tur iskerligin 
basqariwda, onm osiw, rawajlaniw ham kobeyiwin ozgertiw 
jollarm tabiw ham amelge asmw kerek. Misali, topiraqta kolorodo 
qomzlannin mayeklerinin kobeyiwin jogaltiw jollarm islep shigiw
260

---

kerek. Bunday usd ham ekonomikaliq arzan ham ekologiyahq 
jenil boladi.
Organizmlerdin biologiyaliq birlespelerin amqlawda turlerdin 
ushirawshanligi, qalm-siyrekligi, haywanlar sam, tiirler qurami, 
toparlan (quslar, jer bawirlawshilar, siit emiziwshiler, baliqlar 
ham omirtqasizlar) amqlanadi.
Olar bir biologiyaliq birlikten ekinshisine otip, ozlerinin 
tarqaliw shegaralarm hamiyshe ozgertip jiiredi (anslan, jolbans, 
los, kiyik): mayda haywanlar (tiyinlar, kesirtke, qurtlar) bolsa, 
osimlikler siyaqli oz birlespeleri shegaralarman kemnen-kem 
shigadi. Kemiriwshiler, kesirtkeler, qumirsqalar, qaraqurtlar, 
qonizlar, belgili jerge maslasqan ham usi jerdin lqlim faktorlari 
tasirinde kobeyedi, rawajlanadi. Kemiriwshiler ozlerine say 
otlaqlarda jerdi qazip, usi jerdegi biologiyaliq birlespenin payda 
boliwmda aktiv qatnasadi.
Tiri organizmlerdin biologiyaliq birlespeleri hamiyshe 
ozgerip turadi. Bunda birlespe ishinde termikaliq, ximiyaliq ham 
bioekologiyaliq jagdaylar tiykarinda birlespede pasillar boymsha 
ozgerisler jiizege keledi.
Tabiyatta har-qiyli turlerdin populyaciyalari birlesip, joqari 
dtiziliske ham qasiyetlerge iye bolgan biologiyaliq birlesikler -
biocenozlardi payda etedi.