Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

Nazorat savollari
1.
Rejalashtirish va maqbullashtirishni simpleks usulining 
mohiyati nimadan iborat ? 
2.
Simpleks rejalashtirishning usiunligi nimadan iborat ? 
3.
Maqbul sohaga kelinganligi qanday aniqlanadi ? 
4.
Oynaga akslantirish nima maqsadida amalga oshiriladi ? 
5.
Sirtga qadamli chiqib borishda nimalarga e‟tibor berish kerak 
? 

---

154 
 
 
VIII BOB. KIMYOVIY-
TEXNOLOGIK 
JARAYONLARNI 
MAQBULLASHTIRISH 
 
 
 
 
 
8.1. Kimyoviy-texnologik jarayonlar uchun maqbullashtirish 
masalalarining umumiy harakteristikasi (tasnifi) 
 
Modellashning yakuniy bosqichida ob‟ektni maqbullashtirish 
ko„rinishda noan‟naviy usulda qarab chiqaylik. Masala bunday 
yondashuv maqbullashtirishning bajarilishida modelning fizik-kimyoviy 
yoki statistik bo„lishiga qaramasdan modellashtirishning universal bloki 
ekanligi va modelni yaratishda uni hisoblash dastlabki o„ziga xosligiga 
amalda bog„lik emas. 
Umumiy holda maqbullashtirish - bu maqbul sharoitlarni, ya‟ni 
berilgan ob‟ektning maqbul natijalar bilan faoliyat yuritishni 
ta‟minlovchi sharoitlarni topish amaliyotidir. Matematika nuqtai 
nazaridan maqbullashtirish deganda mos holdagi funksiyaning 
ekstemumlarini, ya‟ni bog„liq bo„lmagan kirish o„zgaruvchanlar
qiymatlarini chiqish eng kichik (minimum) yoki eng katta (maksimum) 
qiymatlariga mos keladiganlarini izlashdir. Ekstrimum nuqtalarida 
funksional bog„liqlik harakterli o„zgaradi. Masalan, o„sib boruvchidan 
kamayuvchiga (8.1-rasm), minimumlarda esa teskari o„zgaradi. 
Matematika 
bunday 
nuqtalar 
monotanmas 
ekstremal 
bog„liqliklarda funksiya hosilasini nulga tenglashtirib aniqlanadi. Lekin 
berilgan maydonda ekstremumlarni izlashda kirish o„zgaruvchilari 
qiymatlarini global (haqiqiy) va lokal (nisbiy) ga ajratish lozim. 

---

155 
8.1-rasm. Funksiyaning mahalliy va global eksrimumlari 
Masalan, 8.1-rasmdagi egri chiziqda argumentning maydon 
chegara 
x
l
dan 
x
2
gacha 5 ta ekstremumni ajratish mumkin. 
1 - global maksimum, 
2 - global minimum, 
3 - mahalliy maksimum, 
4 - mahalliy minimum, 
5 - mahalliy maksimum. 
Agar berilgan holatda 
y ≥ y
n
sharoitni qanoatlantiruvchi 
minimumni topish talab etilsin, u holda masalaning yechimi 2 nuqtada 
emas 4 nuqta bo„ladi. 
Hisoblashlar orqali ob‟ektni bosqichlarini matematik jihatdan 
tekshirilish muhim ekanligini tushunish ahamiyat.
Shuni tushunish muhimki, matematik jihatdan ob‟ektlarni 
hisoblashlar yordamida tadqiq etish bosqichi bugungi kunda ingliz tili 
terminalogiyasi bo„yicha “simulyatsiya” deyiladigan simulation so„zidan 
- modellash matematikasiga va ob‟ektni maqbullashtirish bosqichiga 
ajratilgan. Chunki ularda turli matematik amallar ishlatiladi. Bu yerda 
terminlarda (8.1-jadval) adashish kerakmas. 
8.1-jadval 
Simulyatsiya 
Maqbullashtirish 
Bog„liq bo„lmagan 
x 
o„zgaruvchi 
Boshqariluvchi o„zgaruvchi 
Maqbullashtiruvchi omil 
Bog„liq 
y
o„zgaruvchi 
Chiquvchi o„zgaruvchi
Maqbullashtirish mezoni 

---

156 
y=f(x)
bog„liqlik 
Model tenglamasi 
Maqsadli funksiya 
Kimyoviy-texnologik jarayonlar uchun iaqbullashtirish masalasi 
boshqariladigan chiquvchi