O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

34-rasm. 
Retikulyar formatsiyaning 
(RF) ahamiyati. A-RFning yuqoriga 
yo'nalgan ta ‘siri, B-RFning pastga 
yo‘nalgan ta‘siri. I-RFning osonlash- 
tiruvchi va tormozlovchi sohalarini 
qitiqlash tajriba chizmasi. II-orqa miya 
m otoneyronlarining holati: a-RF 
qitiqlanmaganda, b-osonlashtiruvchi 
soha qitiqlanganda, v-tormozlovchi 
soha qitiqlanganda.
Retikulyar form atsiyaning ko‘tariluvchi va tushuvchi yo ‘llar orqali 
ta ’sir etishiga im kon beradigan faolligiga sabab shuki, unga har xil 
afferent y o ‘llarning kollaterallari orqali im pulslar kelib turadi. Shu 
tufayli reseptorlarning turli-tum an ta ’sirlanishi retikulyar form atsiya 
h olatiga ta ‘sir etadi. U ni hosil qiluvchi neyronlar, bundan tashqari, 
har xil kim yoviy m oddalar - gorm onlarga va m odda alm ashinuvida 
hosil b o ‘ladigan b a ’zi bir m oddalarga yuksak darajada sezuvchan. 
R etikulyar form atsiyaga m iyacha va katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining 
efferent m arkazlaridan ham im pulslar kelib turadi.
K o‘tariluvchi afferent im pulslar ham , tushuvchi afferent im pulslar 
ham retikulyar form asiya sohasida o ‘zaro ta ’sir etadi. Im pulslar berk
Yuqoriga yc: 
spssiSkte'si
119

---

halqa neyron zanjirlari orqali ham aylanib yurishi m um kin. Shunday 
qilib, retik u ly ar form asiya neyronlari doim o q o ‘z g ‘alish holatida 
b o ‘ladi, shu tufayli m arkaziy nerv sistem asining turli qism lari tonus 
faoliyatga m uayyan darajada tayyor b o ‘lib turadi.
R etikulyar form atsiyaning m uhim aham iyat kasb etishini qayd 
qilish bilan birga, uning q o ‘z g ‘alish darajasini katta yarim sharlar 
p o ‘s tlo g ‘i id o ra e tis h in i u q tirm o q k e ra k . K a tta y a rim s h a rla r 
p o ‘stlo g ‘idan keluvchi im pulslar retikulyar form asiyaning faolligini 
nazorat qila oladi.
R etikulyar fo rm a tsiya n in g orqa m iyaga va proprioreseptorlarga
ta siri.
K o‘ruv do‘m boqlariga osh tuzining kristallari bilan ta ‘sir etilsa, 
orqa m iya reflek slari susayishini I.M .S echenov baq a lar ustidagi 
tajribada k o ‘rsatib berganiga 100 yildan oshdi. I.M .Sechenov o ‘z 
tajribalariga asoslanib, ikkita katta kashfiyot qildi. B ulardan biri -
to rm o z la n ish ja ra y o n in in g k a s h f e tilish i d a rro v e ‘tir o f q ilin d i. 
Ikkinchisi - retikulospinal ta ‘silarning k a sh f etilishi faqat so ‘nggi 20 
yilda G.Megun va ham korlarining ishlaridan keyin keng e ‘tiro f etildi.
H ayvon uzunchoq m iyasidagi retikulyar form atsiya b o ‘laklariga 
elektr toki bilan ta ‘sir etilsa, orqa miya reflekslari tomozlanishini hayvon 
deserebratsiya qilingandan keyin esa m uskullar regidligi kam ayishini 
G.Megun va R.Reynis k o ‘rsatib berishdi. B ir tom ondagi retikulyar 
form atsiyaga kuchsiz tok bilan ta ‘sir etilganda esa orqa m iyaning faqat 
o ‘sha tom ondagi neyronlari torm ozlanadi. K uchliroq tok bilan ta ’sir 
etilganda orqa m iyaning ikkala tom onidagi neyronlar tom ozlanadi; 
b u k ish refle k sla ri, sh u n in g d ek y o zish re fle k sla ri te k sh irilg a n d a
tormozlanish jarayoni kuzatiladi. Uzunchoq miyaning ventromedial qismi 
ta ‘sirlangandagina shunday natija kelib chiqadi. M iya o ‘zanining 
boshqa qism lariga ta ‘sir etilganda bunday hodisalar ro ‘y berm aydi.
O rqa m iyaning o ‘tkazuvchi y o ‘llarini qirqib q o ‘yish retikulyar 
form atsiya neyronlari dan kelib orqa m iya reflekslarini susaytiradigan 
to la la rn in g y o ‘lini an iq lash g a im kon berdi. B u to la la r R enshou 
hujayralariga ta ‘sir etib, ularning m otoneyronlariga torm ozlovchi 
effektini kuchaytiradi. B undan tashqari, retik u ly ar form atsiyadan 
keluvchi im pulslar m otoneyronlarning faolligini bevosita torm ozlay 
oladi ham.
R etikulyar form atsiya boMaklariga qisqa vaqt ta ‘sir etilgach, orqa 
m iyaning reflektor faoliyati osonlashadi. Shunga asoslanib, retikulyar 
form atsiyada orqa m iyaning hujayralarini faollashtiruvchi neyronlar 
bor deb faraz qilishdi. M iya o ‘zanining turli qism lariga ta ‘sir etish
120

---

ustidagi tajrib alarb u farazni tasdiqladi. Oraliq m iyada gipotalamusda, 
o 'rta m iya bilan Varoliy k o ‘prigi qopqog‘ining kulrang m oddasida va 
uzunchoq m iyada retikulyar form atsiyaning ta ‘sirlanib orqa m iya 
refle k la rin i to rm o zlay d ig an q ism larid an p e rife rik to m o n d a orqa 
m iyaning reflektor funksiyasini kuchaytiradigan neyronlar bor ekan. 
R etikulyar form atsiyaning shu qism lariga ta ‘sir etilsa, katta yarim
sharlar p o ‘stlog‘ining ta ‘sirlanishi tufayli yuzaga chiqqan orqa miya 
reflekslari va skelet m uskullarining qisqarishi kuchayadi. O rqa m iya 
neyronlarini faollashtiruvchi im pulslar o ‘tadigan y o ‘llarni k o ‘zdan 
kechirish ularning retikulo-spinal trakt tolalari ekanligini k o ‘rsatdi. 
Ayni vaqtda faollashtiruvchi va torm ozlovchi tolalar har xil ekanligi 
aniqlandi. R etikulyar form asiyaning faollashtiruvchi tolalari reflektor 
yoylarning kiritm a neyronlarida tugaydi. R enshou hujayralarining 
torm ozlovchi im pulslari kam ayib, m otoneyronlar q o ‘zg ‘aluvchanligi 
o s h g a n lig i tu f a y li r e tik u ly a r fo rm a ts iy a t a 's i r i d a o rq a m iy a
reflekslarining osonlashuvi ehtim ol.
R etikulyar form atsiya reflektor harakatlarga