Toshkent axborot texnologiyalari universiteti nukus filiali kompyuter injiniringi fakulteti

Tarmoq  tuzilmasi  komponentlari.  Tarmoq  elementlari  birlashishning 
nisbatan  mustaqil  tuzilma  komponentlarga  –tarmoq  segmentlariga-birlashishi 
tamoyillari  odatda  segment  miqyosi,  uning  bajarayotgan  vazifasi,  ishlatilayotgan 
telekommunikatsion 
texnologiyasi 
bo`yicha 
tasniflanadi. 
Tarmoqni 
segmentatsiyalashning  asosiy  vazifasi  segment  ichidagi  oqim  ulushini 
maksimallashtirish va segmentlar orasidagi oqimlar ulushini kamaytirishdir.  
Tarmoq segmentlarini miqyos tamoyili asosida tasnif qilish tarmoq ierarxiyasi 
bilan tasvirlanadi (1.1-rasm): 
 

---

 
13 
 
1.1-rasm. Masshtab belgisiga ko`ra tarmoqning ierarxiya segmenti 
 
- lokal tarmoq (Local Area Network, LAN), unda yuklanishning asosiy qismi 
kichik  xudud,  muassasa,  sanoat  korxonasi  va  xokazo  ichida  chegaralanadi,  ya`ni 
katta  bo`lmagan  ma`lum  xududda  joylashgan  komp`yuterlar  tarmog`i.  Umumiy 
xolda bitta yoki bir nechta binolar va bitta tashkilotga taalluqli bo`lgan qurilmalar 
majmuasi; 
-  xududiy  (mintaqaviy)  tarmoq  (Metropolitan  Area  Network,  MAN),  yirik 
axoli punkti yoki kichik mintaqaga xizmat qilish uchun mo`ljallangan; 
- yirik miqyosli xududiy (global)  tarmoq (Wide Area Network,WAN), katta 
xudud,  davlat,  kontinent  xamda  turli  kontinentlarda  joylashgan  LAN,  MAN 
turidagi  tarmoqlarni  birlashtirish  uchun  mo`ljallangan.  Mazkur  magistral  tarmoq 
uzatish muxiti sifatida asosan optik toladan foydalaniladi. 
LAN,  MAN,  WAN  tarmoqlaridan  xar  biri  kichik  miqyosdagi  bir  qator 
segmentlarga bo`linishi mumkin. Ular tarmoqning mantiqiy tuzilmasini aks ettiradi 
va  ularning  xar  bir  segmenti  umumtarmoq  almashuvini  shakllantirishda  aniq 
funktsional  vazifani  bajaradi.  Xar  qanday  qatlamda  segmentlar  bog`liqligi 
magistrallar (magistral segmentlar) bilan ta`minlanadi.  
LAN 
MAN 
LAN 
LAN 
WAN 
MAN 

---

 
14 
Oxirgi  punktlarning  segment  ichida  birlashishi  va  magistral  segmentlarning 
amalga  oshirilishi  umumiy  kommunikatsion  muxit  yoki  tugun  tashkil  qilish  yo`li 
bilan amalga oshirilishi mumkin. 
Umumiy  kommunikatsion  muxitni  ishlatish  iqtisodiy  tomondan  foydalidir. 
Bunda  bitta  tugun  tizimi  bilan  generatsiya  qilinadigan  yuklama  barcha  boshqa 
tizimlarga yuboriladi, biroq qabul qiluvchi manzili bo`lgan bitta tizim bilan qabul 
qilinadi.  Umumiy  bo`linadigan  muxitli  tarmoq  segmentlari  misoliga  shina 
topologiyali kichik bir rangli maxalliy tarmoqlarni xamda transport xalqa tamoyili 
bo`yicha tashkil qilingan xududiy tarmoqlarni keltirsa bo`ladi. 
Tugun  tashkil  qilish  segment  kommutatsiyalanayotgan  topologiyani  ochiq 
tizimlar  o`zaro  bog`lanish  modelini  (Open  System  Interconnection,OSI)  kanal  va 
tarmoq vazifalarga ega bo`lgan uskunalar tugunida joylashtirish yo`li orqali amalga 
oshiriladi.  Bunda  umumiy  kommunikatsion  muxitdan  farqli  ravishda  tarmoqning 
katta miqyosi, yuqori ishlab chiqarish darajasi va ishonchliligi ta`minlanadi, biroq 
narxi  oshadi.  Bunday  tarmoqlarga  misol  sifatida  yuqori  tezlikli  maxalliy 
tarmoqlarning magistral segmentlarini xamda radial tugun tamoyili asosida tashkil 
qilingan xududiy tarmoqlarni keltirsa bo`ladi.  
Tarmoq  (tarmoq  segmentlari)  bog`lovchi  magistral  sifatida  tashkil  qilinsa, 
tayanch  tarmoq  (backbone  network)  deb  ataladi.  Magistral  qurilishining  turli 
topografik  variantlari  bo`lishi  mumkin,  bunga  asoslanib  tayanch  tarmoqlarning 
nomlanishi  xam  turlichadir,  masalan:  «tizma  tarmoq»,  «transport  xalqa», 
«kommutatsiyalanadigan  tarmoq».  Ulardan  xar  biri  aniq  vazifa  doirasida 
chegaralangan.  
Tayanch  tarmoq  ixtiyoriy  darajada  (LAN,  MAN,  WAN)  tashkil  qilinishi 
mumkin,  ya`ni  tarmoqning  ishonchliligi,  ishlab  chiqarishni  oshirish  maqsadida, 
tarmoqning mantiqiy segmentatsiya  vazifasi echiladigan xamma joyda ishlatilishi 
mumkin.  Turli  darajalardagi  tayanch  tarmoqlarning  yig`indisi  taqsimlangan 
tarmoqning  ierarxik  bog`liqligini  ta`minlab  beradi.  Shuni  qayd  qilish  lozimki, 

---

 
15 
kichik  miqyosli  segmentlar  (LAN, MAN)  uchun  tayanch tarmog`i vazifasini bitta 
tugun  bajarishi  mumkin.  Bunday  magistral  o`zgargan  magistral  (collapsed 
backbone) yoxud tayanch tuguni (backbone node) deb nomlanadi. Misol tariqasida 
maxalliy  tarmoqlarning  marshrutizator  yordamida  markaziy  nuqtada  birlashishini 
keltirsak  bo`ladi.  Tayanch  tugun  oxirgi  punkt  segmenti  yoki  bitta  daraja 
segmentlari  o`rtasida  yuklamani  qayta  taqsimlaydi,  bu  yo`l  bilan  yuqoriroq 
darajadagi  segmentnm  tashkil  qiladi  va  uning  chegara  ortiga  yo`naltiriladigan 
oqimlarni kontsentratsiya qiladi. 
Taqsimlangan  tarmoq  bog`liqlik  ierarxiyasidagi  yuqori  daraja  tayanch 
tarmog`ini  transport  tarmoq(transport  network)  deb  atashadi.  U  yuklamani  ancha 
sekin  segmentlar  bo`lmish  mintaqaviy  va  maxalliy  darajaga  uzatadigan  yuqori 
tezlikli trakt(segment) tizimi ko`rinishida amalga oshiriladi.  
«Transport  tarmog`i»  atamasi  segmentning  masshtabini  emas,  balki 
funktsionalligini aks ettiradi. Buning natijasida transport tarmog`i texnologiyalarni 
qo`llab  tashkil  qilingan  katta  bo`lmagan  xududiy  tarmoqlarning  tayanch 
tarmoqlarini  aksariyat  xollarda  transport  tarmoqlari  deb  ataladi.  Barcha 
vaziyatlarda  segmentlarning  transport  magistrali  bilan  birlashishi  uning  oxirgi 
punktlari bo`lgan kirish tugunlarida amalga oshiriladi. 
Funktsionallikni  kompozitsion  tamoyil  sifatida  qabul  qilib,  kirish  tarmog`i 
(access  network)  deb  transport  tarmog`iga  kirish  punkti  bilan  o`zaro  bog`langan 
axborot  tarmoqni  xududiy  taqsimlangan  oxirgi  punktlari  traktini  tashkil  qiladigan 
segment  yoki  segmentlar  yig`indisiga  aytiladi.  Xususan,  servis  tuguni  bilan 
foydalanuvchilarning  terminal  tizimlari  o`zaro  ta`sir  qiladigan  tarmoq  segmenti 
abonent kirish tarmog`i (customer access network) deb ataladi. 
Transport  tarmoqlari  va  kirish  tarmoqlari  funktsional  belgilari  bo`yicha 
mustaqil tuzilma komponentlari, ya`ni telekommunikatsion tarmoqning funktsional 
segmenti sifatida qabul qilinishi mumkin.  

---

 
16 
Axborot  tarmog`i  kontseptsiyasida  axborot  va  xisoblash  resurslariga  kirishni 
taqdim  etuvchi  ishchi  tizimlar  bilan  foydalanuvchilarni  terminal  tizimlarning 
o`zaro  ta`sirini  ta`minlab  beruvchi  telekommunikatsion  tarmoq  segmentlari 
yig`indisi  uzoqlashgan  kirish  (remote  access)  sifatida  tavsiflanishi  mumkin.  Uni 
amalga  oshirish  uslublari  global  aloqalarni  tashkil  qilish  sxemalari  va 
ishlatilayotgan  dasturiy  maxsulotlar  funktsiyalari  bilan  axamiyatli  farqlanishi 
mumkin. 
Foydalanuvchilarga xizmat ko`rsatish platformasini tashkil qilish xam tarmoq 
komponentlarini  vazifalari  bo`yicha  birlashtirishga  asoslangan.  Xizmatlar 
ko`rsatishning  yagona  platformasini  tashkil  qilishda  xizmatlarni  etkazib  beruvchi 
va  aloka  operatorlarini  birlashtiruvchi  global  kommunikatsiyalar  segmentining 
yig`indisi baza tarmog`i (Core Network) deb ataladi. 
Turli  o`lchamdagi  (butun  tarmoqdan  aloxida  fragmentgacha)  texnologik 
ravishda farqlanadigan segmentlar tarmoq texnologiyalarning keskin rivojlanishida 
axborot  tarmoqlarining  evolyutsion  rivojlanishi  tufayli  paydo  bo`ldi.  Bunday 
segmentlarning  mavjudligi  xizmatlar  ko`rsatishning  yagona  mul`tiservisli 
platformaga  o`tish  davri  uchun  xosdir.  Ularni  funktsional-texnologik  belgilar 
bo`yicha  tasniflab,  quyidagi  tushunchalar  ishlatiladi:  analog  tarmoq,  raqamli 
tarmoq,  ISDN  tarmog`i,  IP-tarmoq,  SDH  tarmog`i,  FR(Frame  Relay)  tarmog`i, 
ATM tarmog`i va boshqalar.