Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

Melioratsiya tadbirlarining iqtisodiy samaradorligi. 
Loyixalashtirilayotgan tadbirlarning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini
aniqlashda har bir ob’ektning ijobiy va salbiy tomonlarini ayniqsa diqqat bilan o’rganib
chiqish, ularga ob’ektiv baho berishga harakat qilish tavsiya etiladit (D.Т. Zuzik, 1973). 
Biror melioratsiya inshoatini loyixalashtirilayotganda uning texnika – iqtisodiy
ko’rsatkichlari aniqlanadi. Aniqlangan bu ko’rsatkichlar quyidagi savollarga javob berishi
kerak:
1. Mazkur ob’ekt to’la qurilib bo’lgandan keyin qanday foyda keltiradi (natura va
pul hisobida)? Mazkur xo’jalik yoki rayonning suv xo’jaligida qanday o’zgarishlar yuz
beradi?
2.Birdaniga qancha kapital mablag
,
va moddiy boyliklar talab etiladi? 
3. Melioratsiya qilinayotgan yerlarda har yilgi chiqimlar, moddiy xarajat va
mahsulot tannarxi qanday? 
4. Yer, suv va boshqa tabiiy boyliklardan, melioratsiya inshoatlari va boshqa
ishlab chiqarish vositalaridan to’la va oqilona foydalanish darajasi qanday? 
5. Melioratsiya ishlari mehnat unumiga qanday ta’sir ko’rsatadi, melioratsiya
qilinayotgan yerlarni to’la – to’kis o’zlashtirish uchunxey qancha mehnat resurslari talab
etiladi?
6. Loyixalanayotgan melioratsiya tadbirlari qanchalik iqtisodiy foyda keltiradi?
Iqtisodiy hisoblar asosan uch parametrni: 1) ko’rib chiqilayotgan melioratsiya
ob’ektiga sarflanadigan kapital mablag
,
larning qoplanish muddatini; 2) mazkur ob’ektning
iqtisodiy samaradorligini (rentabellilik darajasini), 3) melioratsiya tadbirlarini amalga
oshirish natijasida qo’lga kiritiladigan bir yillik tejalmani (sof daromadni) aniqlashdan
iborat bo’ladi.
Melioratsiya qurilishiga qilingan sarflarning qoplanish muddati, yerlarni qishloq
xo’jalik maqsadlari uchun o’zlashtirishni ham qo’shib hisoblaganda, quyidagi formula
asosida aniqlanadi:

---

И
С
О
К
Т



(10.1) 
Bu yerda: Т – kapital mablag
,
larning qoplanish muddati, yil hisobida: 
Q – melioratsiya qilinayotgan 1 ga maydonda (o’rta hisobda) melioratsiya qurilishi
chiqimlari; 
O – o’rta hisobda 1 ga maydonni qishloq xo’jalik maqsadlari uchun o’zlashtirishga
ketadigan sarflar. 
S – melioratsiya qilingan maydonning har gektaridan olingan o’rtacha yalpi
hosilning qiymati; 
I – 1 ga yerga ketgan o’rtacha hisoblangan chiqimlar.
Melioratsiya tadbirlarining o’zini qoplash muddati 6 yildan oshimasligi kerak. 
Meliorativ qurilishga va yerlarni qishloq xo’jaligi uchun o’zlashtirishga kapital
mablag
,
sarflashning iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti (rentabellik darajasi) α
quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Т
К
С
Ц
ПР
1




(10.2) 
Bu yerda: S – korxona (xo’jalik)ning ulgurji narxlarda hisoblangan bir yillik
mahsuloti; 
S – ob’ekt to’la o’zlashtirilganidagi bir yillik mahsulotning tannarxi; 
Q
PR
– to’la o’zlashtirilgan yilda melioratsiya uchun sarflangan kapital mablag
,
. 
Ekonomistlar melioratsiya ob’ektlarining juda ko’p loyixalarini analiz qilish
natijasida shunday hulosaga kelganlarki, texnika ekinlari yetishtirish maqsadida qishloq
xo’jalik yerlarining zaxini qochirish yuzasidan qilingan kapital sarflar iqtisodiy
samaradorlik koeffitsiyenti (rentabellik darajasi)ning o’rtacha qiymatini, qo’shimcha
tarmoqlardan olingan sof daromadni ham qo’shib hisoblaganda, paxta va sholi uchun
0,17 deb qabul qilish mumkin ekan.
Iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti (rentabellik darajasi) qo’shimcha sof
daromadning (QSD) har yilgi qo’shimcha chiqimlarga (QCh) nisbati sifatida formula
(10.2) yordamida aniqlanadi: 
КЧ
КСД


(10.2
a
) 
Misol. Melioratsiya tadbirlari amalga oshirilgandan keyin har yilgi qo’shimcha
sof daromad – 930 ming. so’m; ҳar yilgi qo’shimcha chiqim – 4470 ming. so’m; 
Rentabellik darajasi: 
 
21
100
4470
930




yoqi α=0,21 
bo’ladi. 
Demak, ko’rib chiqilayotgan meliorativ ob’ekt rentabel ekan. (10.2) formuladan
foydalanib, xarajatlarning qoplanish muddatini hisoblab chiqamiz:
Т = 1: 0,21 ≈ 4,8 yil. 

---

Agar bir tipdagi drenajning o’zini qoplash muddatini ikkinchi tipdagi drenajniqiga
nisbatan aniqlash zarur bo’lsa, odatda ma’lum formuladan foydalaniladi:
1
2
2
1
Э
Э
К
К
Т



(10.3) 
Bu yerda: Q
1
– birinchi tipdagi drenajga sarflanadimgan kapital mablag
,
; 
Q
2
– ikkinchi tipdagi drenajga sarflanadigan kapital mablag
,
. 
Yillik tejalma (sof daromad) Davlat ilmiy – texnika komiteti tomonidan 1961 yil
18 fevralda tasdiqlangan metodikaga muvofiq quyidagi formula bilan aniqlanadi:

 



Н
Н
Н
С
С
А
К
С
К
С
Э









(10.4) 
Bu yerda: E – yillik iqtisod, so’m; 
C
C
– mahsulot birligi tannarxi (so’m hisobida) yoki yangi texnika
asosidagi tadbir joriy qilinguncha ish birligi uchun ketgan sarflar; 
α
o
- kapital mablag
,
sarflari qiyosiy samaradorligining normativ koeffitsiyenti
(normativ qoplanish muddatiga teskari kattalik – 0,17 ga teng); 
Q
S
– o’rtacha kapital sarflar, ya’ni bir yilda yetishtirilgan shu maxsulot birligi
hisobiga hosil qilingan asosiy va oborot fondlari summasi yoki bir yilda bajarilgan
ishlar hajmi summasi (yangi texnikaga asoslangan tadbirlar joriy qilinguncha o’rtacha
fond sarfi); 
Q
N
– shuning o’zi texnikaga asoslangan tadbirlar joriy qilingandan keyin; 
S
N
– yangi texnika tadbirlari joriy qilingandan keyingi tannarx. 
A
N
– yangi texnika tadbirlari joriy qilina boshlagandan keyin yetishtirilgan
mahsulot yoki bajarilgan ishning yillik hajmi. 
 
Zovurning o’rtacha qiymatini (1984 yili narhi hissobidan) 1 pog m ga so’m
hisobida yoki 1 gektariga so’m hisobida ifodalash mumkin. 1 pog. M dagi yopiq quvur 
– zovurning haqiqiy qiymati Mirzacho’lda 8 – 16 so’m (o’rta hisobda 12 so’m ),
Farg
,
ona oblastida esa (SANIIRI ning tajriba uchastkasi), 6,77 – 9,50 so’m turadi. Har
yilgi ekspluatatsion chiqimlari 1 pog m dagi ochiq zovur uchun ketadigan 2 – 5 so’m
o’rniga 1,5 – 1,32 so’mni tashkil qiladi. Zovurlarni tozalash xarajatlari ularni qurish
qiymatining 20 – 30 % ini tashkil etadi.
Zovurlarni tozalaydigan mashinalarga ega bo’lmagan ba’zi kolxoz va sovxozlar
o’z yerlarini yaxshiroq zaxsizlantirish maqsadida zovur yonidan yangi zovur kovlab,
eskisini ko’mib yuboradilar. Yangi zovurlar dastlabki ikki yil mobaynida normal zovur
moduli bilan ishlaydi. Shundan keyingi yillarda esa qiyaliklari o’pirilib tushadi, o’zanini
o’t bosib ketadi, natijada zovur moduli juda kamayib ketadi. Bularning kammasi yopiq
zovur rentabel ekanligini yana bir bor isbotlaydi.