Бухгалтерия ҳисоби назарияси

6.3-расм. Бухгалтерия ҳужжатларининг алоҳида белгиларига 
қараб туркумланиши 
6.3. Ҳужжатларнинг айланиши 
Хўжалик жараёни содир этилганини исботловчи ёки жараён содир 
этилишига асос бўлувчи ҳужжатлар бир неча масъул шахсларда, бўлимларда, 
корхоналарда ҳаракатда бўлади ва ўз мўлжали бўйича хизмат қилиб 
бўлганидан сўнг, белгиланган тартибда архивга топширилади, яъни ҳужжат 
айланиши содир бўлади. Демак, ҳужжатларнинг айланиши бирламчи 
ҳужжатлар тузилиб, уларни қайта ишлаб ва умумлаштириб, гуруҳлашдан 
сўнг, архивга топширилгунгача бўлган ҳаракатидир. 
Бухгалтерия ҳисобининг ҳар бир объекти ҳужжатлари алоҳида айланиш 
тизимига эга. Масалан, касса ҳужжатларининг айланиши кирим-чиқим 
ордерлари ҳужжатларини расмийлаштиришдан бошланиб, то кассирнинг 
ҳисоботи ва молиявий ҳисоботгача боради. 
Бухгалтерияга келиб тушган ҳужжатлар мажбурий текширувдан ўтиши 
керак. Ҳужжатни текширишда қуйидагиларни эътиборга олиш керак бўлади: 
— шакл нуқтайи назаридан (ҳужжат тўғри тўлдирилганлиги, ҳамма 
реквизитлар мавжудлиги, тўлиқлиги); 
— мазмун нуқтайи назаридан (ҳужжатлаштирилаётган жараён 
қонунийлиги, иқтисодий мазмунга эга эканлиги, алоҳида кўрсаткичлар 
мантиқий боғлиқлиги, арифметик хатолар йўқлиги). 
Иқтисодий мантиқсиз, қонунга хилоф жараёнлар акс эттирилган 
ҳужжатлар расмийлаштиришга ва жараённинг бажарилишига қабул 
қилинмайди. Бундай ҳужжатлар тегишли қарор қабул қилиш учун корхона 
бошқарма бухгалтерияларига топширилиши шарт. 
Қайта ишланган ҳужжатларга албатта тегишли белги қўйилиши лозим. 
Бу билан ҳужжатни яна қайта ишлашнинг олди олинади. Агар ҳужжат қўлда 
қайта ишланса, ҳисоб регистрига ёзилган муддати, агар қайта ишлаш 

---

83 
ҳисоблаш қурилмаси орқали амалга оширилса, уларни қайта ишлашга 
жавобгар назоратчи томонидан штамп орқали белги қўйилади. 
Касса жараёнларига асос бўлувчи касса кирим ва чиқим ордерларига, 
тўлов ведомостларига жараён амалга оширилган заҳоти қўлда ёки штампда 
«олинди» ёки «тўланди» деган сўзлар муддатни (кун, ой, йил) кўрсатиб акс 
эттирилиши шарт.