“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

Nazorat savollari: 
Geometrik kattaliklarni o‘lchash? 
Mexanik kattaliklarni o‘lchash? 
Geometrik va mexanik kattaliklarni o‘lchash ilmiy ishlab chiqarish bo‘limi qisqa sharh? 
Bosim va sarf o‟lchagichlarini o‟lchash va fizik-kimyoviy, optik-fizikaviy va harorat kattaliklari ilmiy-
ishlab chiqarish bo‟limlarining faoliyatini o‟rganish. 
Ishning maqsadi: 
Talabalarga Bosim va sarf o‘lchagichlarini o‘lchash va fizik-kimyoviy, optik-fizikaviy va 
harorat kattaliklari ilmiy-ishlab chiqarish bo‘limlari haqida ma‘lumot berish. 
Sarf bu — vaqt birligi ichida oqim yoʻnalishi boʻyicha oʻtgan moddaning vazn yoki xajm miqdori. Sarfni 
oʻlchash tushunchasida ikki xil sarf farqini ajratib olish kerak: Xajmli sarf va vaznli sarf. Xajmli sarf oʻlchash 
usulida odatda suyuqliklar va gazlarning vaqti birligi ichida oʻtgan xajmi oʻlchanadi. Vaznli sarf oʻlchashda esa 
moddaning vaqt birligi ichida oʻtgan vazn miqdori oʻlchanadi. Oʻlchash usulini oʻzi xam ikki xil turga ega: 

---

45 
birinchisida vaqt birligi ichida oʻtgan moddaning vazn midori yoki xajmi, yaʼni bu xolda sarf bevosita xajm yoki 
ogʻirlik birliklari bilan ifodalanadi; ikkinchi usulda joriy oqim tezligiga koʻra vaqt birligi ichida qancha miqdorda 
modda oʻtishi, yaʼni oniy (mgnovenniy) sarf oʻlchanadi. Sarfni Doimiy perepadli (rotametr); 
Oʻzgaruvchan perepadli (Diafragma); 
tezlik xisoblagichlari; 
Induksion sarf oʻlchagichlar; 
Xajm oʻlchagichlar yordamida aniqlash mumkin. 
S xarorat qabul qilinadi.

Sarfi oʻlchanayotgan moddaning agregat xolatiga koʻra, ushbu modda uchun faqat 
oʻziga xos boʻlgan xususiyatlari yuzasidan korreksiya xisobi yuritib boriladi. Chunki texnologik jarayon taqozo 
etadigan bosim va xaroratga bogʻliq xolda oʻlchangan sarf bilan standart qabul qilingan sharoitda oʻlchanadigan sarf 
qiymat koʻrsatikich bir biridan katta farq qiladi. Yaʼni texnologik jarayonlarda odatda yuqori xarorat va bosim 
ositdagi reaksiyalar natijasidan keyingi xolat sarfi oʻlchanishi mumkin, ammo xar bir modda uchun uning 
solishtirma zichligi, molekulyar massasi kabi xossalari faqat oʻziga xos va takrorlanmas boʻladi. Shuningdek xar 
modda uchun meʼyoriy xarorat va bosim xam aloxida xisoblanishi mumkin. Odatda gazlar xarorat oshgan sari xajmi 
ortib boradi. Bu xolatda xajmiy sarf oʻlchash jarayonida chalkashliklar kelib chiqishini oldini olish uchun shu 
gazning kimyoviy va fizik noyob xossalaridan kelib chiqib, uning sarf xisobini meʼyorlanadi. Yaʼni texno logik 
jarayondagi bosim va xaroratga koʻra oʻlchangan sarf, meʼyoriy sharoitdagi sarf xisobiga oʻgiriladi. Odatda gazlar 
uchun meʼyoriy sharoit deb bir atmosfera bosimi va 20 S xarorat qabul qilinadi. 
Sarf va bosim o‗lchashlardagi yangiliklar
―O‗zstandart‖ agentligi ―Metrologik xizmatlarni ko‗rsatish markazi‖ Davlat korxonasining sarf va bosim 
o‗lchashlar bo‗limining moddiy texnika bazasi yaxshilanmoqda. Joriy yilning sentyabr oyida bo‗lim mutaxassislari 
―Suyuqlik va gazlar sarfi va miqdori o‗lchashlarni metrgologik ta‘minotining aktual masalalari‖ mavzusidagi 
konferensiyada, hamda Rossiya Federatsiyasining Kazan shahrida bo‗lib o‗tgan TK 1.4 ―Rasxodometriya‖ – texnik 
qo‗mitasining yig‗ilishida qatnashgan.
E‘tiborli tomoni shundaki, Joriy yilda bosim o‗lchash vositalarini qiyoslash avtomatik uskunasi harid qilindi.
Ushbu uskunasining imkoniyatilari: O‗lchash diapazoni 100 kPa dan 7 MPa gacha, xatolik ±0,015 %dan. 
Ushbu asbob-uskuna barometrlar, absolyut bosim ko‗rsatgichlarida qiyoslash va kalibrlash ish larini amalga 
oshirishga imkon beradi. Shuningdek, bo‗limda o‗lchash vositalarini, mijozlar bilan ishlash hamda qilinadigan ishlar 
hajmini hisobga olish va nazorat kilish buyicha elektron ma‘lumotlar bazasi joriy qilindi. 
Hozirgi vaqtda barometr, absolyut bosim ko‗rsatgichlar, avtomatik sfigmanometrlarni qiyoslash uchun 
akkreditatsiya doirasini kengaytirish yuzasidan ishlar olib borilmoqda. 
Joriy yilning sentyabr oyida bo‗lim mutaxassislari ―Suyuqlik va gazlar sarfi va miqdori o‗lchashlarni 
metrgologik ta‘minotining aktual masalalari‖ mavzusidagi konferensiyada, hamda Rossiya Federatsiyasining Kazan 
shahrida bo‗lib o‗tgan TK 1.4 ―Rasxodometriya‖ – texnik qo‗mitasining yig‗ilishida qatnashgan.
E‘tiborli tomoni shundaki, Joriy yilda bosim o‗lchash vositalarini qiyoslash avtomatik uskunasi harid qilindi.
Ushbu uskunasining imkoniyatilari: O‗lchash diapazoni 100 kPa dan 7 MPa gacha, xatolik ±0,015 %dan. 
Ushbu asbob-uskuna barometrlar, absolyut bosim ko‗rsatgichlarida qiyoslash va kalibrlash ishlarini amalga 
oshirishga imkon beradi. Shuningdek, bo‗limda o‗lchash vositalarini, mijozlar bilan ishlash hamda qilinadigan ishlar 
hajmini hisobga olish va nazorat kilish buyicha elektron ma‘lumotlar bazasi joriy qilindi. 
Hozirgi vaqtda barometr, absolyut bosim ko‗rsatgichlar, avtomatik sfigmanometrlarni qiyoslash uchun 
akkreditatsiya doirasini kengaytirish yuzasidan ishlar olib borilmoqda.