Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

termek, tirmek
işliginden emele gelip, häzirki türkmen 
dilindäki tire sözüniň irki görnüşidir. Türkmen diliniň gadymy ýazuw 
ýadygärliklerinde we klassyk şahyrlarymyzyň goşgularynda bu söze 
näçe diýseň duş gelmek bolýar. Mysallar getireliň.
Türki dilleriň (şol sanda türkmen diliniň) VII—VIII asyrlara
degişli bolan Orhon—Ýeniseý ýazuw ýadygärliklerinde, meselem, 
Mongoliýadaky Selenga derýasynyň kenaryndan tapylan Moýun Çur 
ýadygärliginde (senesi 759-njy ýyl) tiril sözi “ýygylmak, toplanmak” 
ýaly manylarda ulanylypdyr. “Türki sözleriň diwany” atly üç tomluk 
uly sözlügi ýazan Mahmyt Kaşgarly (XI asyr) termek sözüni “toplamak, 
üýşürmek” (ol ýarmak terdi—“ol pul toplady”—II tom, 39 sah.), terig 
sözüni hem “topar, ýygyn” (II tom, 41 sah.) manylarynda ulanypdyr.
Aşakdaky mysallar türkmen klassyk edebiýatymyzda tirmek 
işliginiň “ýygmak” manysynda köp ulanylandygyna şaýatlyk edýär:
Bag içre girdim ýördüm,
Gyrmyzy gülünden 
tirdim
 (“Şasenem—Garyp” dessany).

---

36
Ýa-da:
Açylan bagyňda alma-enaryň,
Keşt edip gülleriň 
tirebilmedim
 (“Zöhre—Tahyr”).
Diýmek, akderi etnonimiň deri bölegi tir, ter düýp işliginiň yzyna 
işlikden at ýasaýjy –i goşulmasynyň goşulmagy bilen ýasalyp, “ýygyn, 
topar”, ýagny “dürli ilden ýygnanyp, bir ýere üýşen tire” diýen manyda 
döräpdir. Şeýle ýol bilen emele gelen sözlere guýy (guý-y), tuty, soky, 
süri, dyky çaly atlary mysal getirmek bolar.
Urug, tire sözleriniň tiräniň has at hökmünde ualynylyşy kanuny 
ýagdaýdyr, çünki urug-tireleriň ýaňy döräp ugran we sany entel az bolan 
döwürlerinde, olary tapawutlandyrmak üçin aýry-aýry sözler däl-de, 
“topar. Tire, üýşmek, jem” ýaly manylary aňladýan jyns atlar şol torayň 
has ady hökmünde köp ulanylypdyr. Muňa uludepe, ýomut, gun, oguz 
ýaly aatlar hem myasl bplup biler (olar hakynda öz ýerinde gürrüň 
ederis).
Akderi urugyň düzüminde bäşderi we günderi diýen tireler hem 
bar.