Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

territoriýasynda öň ýaşapdyr?/.
Muňa Farap raýony bilen serhetdeş 
bolan Alat raýonynyň we demir ýol satnsiýasynyň (Buhara oblastynda), 
şeýle-de Üçajy posýologynyň ýakynyndaky Alat diýen guýynyň atlary 
güwä geçýär.
OLAM, ALAN, ALAM, ALAŇ, AS
Türkmen taýpalarynyň biri bolan olamlaryň wekilleri häzirki 
döwürde Hojambaz raýonynyň merkezinde hem-de Kirow (öňki Olam) 
oba sowetinde, Çarşaňňy raýonynyň Akgumolam, öňki Dostluk raýonynyň 
Olamsurhy obalarynda, Kerki şäherine ýakyn obalarda, Samarkant 
şäheriniň Türkmengüzer (ýa-da Kölabat) mähellesinde (kwartalynda), 
Surhanderýa welaýatynyň Termez raýonynyň Kepderhana obasynda, 
Täjigistanyň Jylyköl raýonynda, şeýle-de Owganystan respublikasynda 
ýaşaýarlar. Ýemrelileriň dagly urugynyň düzüminde-de olam diýen tire 
duş gelýär.
Salyrlaryň garaman we ýomutlaryň garaçuka bölümlerinde 
alam
, 
Kaşgaderýa welaýatynyň Naharystan raýonynda ýaşaýan pamyk 
türkmenlerinde bolsa 
alan
diýen tireler bar. Bularyň ählisi aslynda bir 
kökden emele gelen toparlar bolup, olaryň olam, alam we alan diýen 
atlary hem şol bir sözüň dürli fonetik öwüşginleridir.
Bu taýpalaryň bir wagtky oturan, ýaşan ýa-da häzir hem ýaşaýan 
ýerleri barada olaryň etnik atlary dakylan obalar we beýleki ýerler has 
ygtybarly çeşme bolup hyzmat edýär. Olam sözi bilen gelýän we ýokarda 
agzalan obalardan başga-da, bu söz Çarşaňňydaky Olamaryk diýen ýaba, 
Gyzylgumuň içi bilen Hojambazdan Buhara gidýän gadymy Olamýola, 
Ýylanly raýonynyň Keneges obasyndaky Olamýaba dakylypdyr. 1857-
nji ýyla çenli Ýolötendäki Alamdepäniň töwereklerinde salyrlaryň alam 
tiresi ýaşapdyr. Saragtda-da olaryň häzirki oturan ýerine Alamdepe 
diýilýär.
Olam diýen adyň ýüze çykyşy barada biz ýerli ýaşululardan 
rowaýatlar ýazyp aldyk. Iň ýörgünli rowaýatda aýdylyşyna görä, 
olamlaryň ýakyn garyndaşy salyrlardyr. Ir zamanlarda olamlar Ärsary 
babanyň raýatynda ýaşapdyrlar. Ärsary babanyň ýanyna gezmäge gelen 
bir abraýly adam (ymam) olam kethudasyny görkezip, Ärsarydan: “Bu 

---

44
kim?” diýip sorapdyr. Ärsary hem: “Olam (ol hem) meniň oglum” diýip 
jogap beripdir. Şondan soň olamlara şu at galanmyş.
Rowaýatyň hakykat bilen galtaşýan taraplary hem bar. Meselem, 
olaryň salyrlar bilen has ýakyn garyndaşlygyny salyrlaryň düzümindäki 
alam tiresi, şeýle-de köp ýerde olamlaryň salyrlar bilen goňşulykda 
ýerleşişi hem tassyklaýar. Olamlaryň salyr taýpalar birleşigine degişlidigi 
barada Hywa hany Abylgazy Bahadyr hanyň “Türkmenleriň şejeresi” 
diýen işinde getirýän maglumatlary has ähmiýetlidir. Onuň ýazyşyça, 
Köneürgenç etraplarynda ýaşaýan olamlar Suwarjygyň ogly Hurşydyň 
nebereleri bolup, olara olam-ürgenji diýýärler. Suwarjyk alp we Ögürjik 
alp bolsa Salyr Gazanyň nesilleridir.
Türki halklaryň köküni yzalýalan alymlaryň aglabasy häzirki 
olam taýpasyny we olam tiresini gadymy alan diýen halk bilen 
baglanyşdyrýar. Dogrudan-da, II—IX asyrlarda alanlar köpçülikleýin 
Demirgazyk Kawkazda ýaşapdyrlar. IX—X asyrlarda olaryň bir bölegi 
Horezm döwletine degişli bolan Sarygamyş kölüniň töwereklerinde 
oturýan ekenler. “Türkmenistan SSR-niň taryhynda” (I tom I kitap) 
gürrüň berlişine görä, sarmat massaget taýpalar toplumyna degişli bolan 
alanlar baryp biziň eramyzyň I asyrynda Azow deňzinden tä Arala 
çenli giň territoriýa ýaýrap, Türkmenistanda, umuman, Orta Aziýada 
ýaşaýan halklaryň düzümine giň ornaşan halk bolupdyr. Akademik 
A.A. Roslýakow alanlaryň mundan 2000 müň ýyl ozal Türkmenistana 
aralaşandygyny, türkmen halkynyň arasyndaky süýri kelleligiň 
(dolihosefaliýanyň), gyzyl reňkli eşikleriň, atyň käbir şaý-sepleriniň 
türkmenlere hut alanlardan geçenligini belleýär. Taryh ylymlarynyň 
doktory, moskwaly alym G.P. Wasilýewa olam taýpasynyň hem-de 
salyrlaryň alan urugynyň hut Horasan (ýa-da Sarygamyş) alanlarynyň 
nebereleridigini, olaryň Abu Reýhan al-Biruny (973—1050) döwründe 
beýleki türkmen taýpa-tireleri bilen goşulyşandygyny ýazýar. Şu 
alymyň şaýatlyk etmegine görä, entek X—XI asyrlarda-da şol alanlaryň 
gepleşiginde esasy türkmen şiwelerinden ep-esli tapawut bolup, olar 
horezmlileriň we peçenegleriň gatyşyk dilinde gepläpdirler.
Diýmek, alanlar azyndan 1000 ýyl mundan ozal türkmen tire-
taýpalary bilen gatyşyp, olaryň arasyna siňipdir, ýöne öz gadymy