Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

AÝY
Alilileriň, nohurlylaryň, Bagyr obasynda ýaşaýan tekeleriň
düzüminde 
aýy
atly tireler bar. Türki dilli halk bolan gyrgyzlaryň 
arasynda 
aýuu
, özbeklerde (gypjaklarda) 
aýu
, başgyrtlarda 
aýyu
diýen 
urug-tireler türkmenlerdäki aýy tiresi bilen atdaş bolmak bilen birlikde, 
aýy-aýu
etnoniminiň gadymy türki eýýamda, iň bärkisi – XI asyrdan öň
dörändigine şaýatlyk edýärler.
Aýy
diýen tire-taýpa atlary gadymy ata-babalarymyzyň ynanç-
düşünjeleri, ýagny her taýpanyň belli bir haýwany eý görmegi, ony 
howandar tutunmagy, mukaddes hasaplamagy (ylmy dilde totemizm)
bilen baglanyşyklydyr. Möjek, it, aýy ýaly güýçli haýwanlar totem 
hökmünde köp halklarda duş gelýär. Meselem, Fridrih Engelsiň
ýazmagyna görä, Demirgazyk Amerikaly indeýleriň seneka taýpasynyň
irokez diýen urugynyň sekiz tiresi 8 sany biri-birinden üýtgeşik 
haýwany totem edinipdir, ol haýwanlaryň atlary bolsa bu janawerleri
özüne penakär saýýan tireleriň etnik ady hökmünde hem ulanylypdyr. 
Ynha, ol haýwanlaryň atlary: möjek, aýy, pyşbaga, samyr, sugun, çuluk, 
leglek, laçyn. Diýmek, aýy tiresiniň gadymy ata-babalary hut şu haýwany 
özlerine penakär tutunan, totem edinen bolsalar gerek.

---

32
AKGOÝUNLY, GARAGOÝUNLY, BARANY
Akgoýunly we garagoýunly diýen türkmen taýpalarynyň hersi 
özbaşdak döwlet gurmagy başaran uly we güýçli il hökmünde biziň 
halkymyzyň adyny arşa göteren, ony dünýä tanadan taýpalardyr.
Olaryň wekilleri XI asyrda seljuklaryň günbatara ýörişi döwründe 
häzirki Türkmenistanyň territoriýasyndan (Balkandan, Maňgyşlakdan, 
Sarahsdan) Eýran, Türkiýe, Kawkaz, Siriýa, Yrak ýaly ýurtlara 
ýaýraýarlar. Bu taýpalaryň hersi barada aýry-aýrylykda gürrüň edeliň. 
Taryhy çeşmeleriň güwä geçmegine görä
akgoýunlylar
türkmenleriň Mahmyt Kaşgary (XI asyr) tarapyndan sanalýan 24 
taýpasynyň biri bolan baýyndyrlardan gelip çykypdyr. Rum (Wizantiýa) 
senenamalarynda olaryň ady ilkinji gezek 1340-njy tutulýar. Türkiýedäki 
Diýarbekir şäheriniň töwereklerinde, Tigr derýasynyň ýokary akymynda 
ýaşaýan akgoýunlylar XV asyryň başlarynda has güýçlenip, özleriniň 
döwletini gurýarlar (1468-nji ýyl). Bu döwleti esaslandyran Uzyn 
Hasan (1453-1478) diýen şa ilki bilen garagoýunlylaryň şasy Jahan 
şanyň goşunlaryny ýeňýär, öz baýdagynda-da ol akgoýnuň suratyny 
şekillendirýär. Köp alymlaryň tassyklamaklaryna görä, baýdakdaky şol 
surat zerarly bu taýpany akgoýunly diýip atlandyrýarlar. Wizantiýaly 
taryhçylaryň işlerinde akgoýunlylaryň ady grekçä terjime edilip,