Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

irkit, irkut
diýen taýpa bolupdyr. Bu at hem 
irki
sözünden we 
–t
diýen türki köplük goşulmasyndan ybarat. Irkit diýen 

---

147
at häzirki altaýlaryň etnonimiýasynda saklanyp galypdyr. Ýeri gelende 
aýtsak, Irkutsk şäheriniň ady irkit, irkut diýen etnonim bilen baglanyşykly 
bolmaly.
Ural we Sibir toponimiýasyny öwreniji alym A.K. Matweýew i
rki, 
irkit
diýen ady “urug, taýpa” manysyndaky 
irk
diýen Eýran sözünden 
hasaplaýar.
Bu adyň manysy barada ýene bir çaklamany hödülemekçi. Mongol 
we türki halklar Isus Hristosa Ýerke ýa-da Ergu, hristaianlara-da erkeun 
diýipdirler. (-un—köplük goşulmasy). Şundan ugur alynsa, onda erke 
etnonimini türki halklaryň düzümine goşulan hristianlaryň adyndan 
hasaaplamak hem mümkindir.
ÝOMUT
Türkmenleriň uly taýpalarynyň birine 
ýomut
diýlip, bu taýpa 
günbatar
(ýa-da Şagadam) ýomutlary hem 
demirgazyk
(ýa-da 
Daşhowuz ýomutlary) diýen iki topara bölünýär. Bu taýpanyň uly topary 
Eýrandaky Türkmensähranyň (Etrek-Gürgen etraplarynyň) ilatynyň 
aglaba bölegini düzse, onuň bölek-büçek toparlary Owganystanda, 
Garagalpagystanda hem duş gelýär.
Ýomut
diýen at juda gadymy bolsa-da, bu ady göterýän il taýpalyk 
derejesine giçki orta asyrlarda, mongol gyrgynçylygyndan (XII asyrdan)
has soň ýeten bolsa gerek, çünki Abylgazynyň “Türkmenleriň şejeresi”
(XVI asyr) diýen işinden öň ýazylan çeşmelerde 
ýomut
diýen ada duş 
gelmeýäris. Abylgazy hem bu sözi taýpa däl-de, tiräniň (kiçi etnik 
toparyň, urugyň) ady hökmünde ulanypdyr. Onuň ýazyşyça, Ýomut 
Salyr Gazanyň neberesi bolan Ögürjik alpyň neslindendir: Ögürjik alp—
Berdi—Gulmy—Ýomut (Gulmynyň ikinji ogluna Gultak diýlipdir).
Ýomutlaryň Balkan—Maňgyşlak etraplarynda salyr iliniň dürli 
böleklerinden ýygnanyp, taýpa derejesine ýeten bolmagy mümkindir, 
çünki birinjiden, Abylgazy Ýomudy Salyryň gös-göni neberesi 
hasaplaýar. Ikinjiden, ärsary, saryk, teke taýpalary bilen birlikde ýomutlar 
hut XVI asyrda-da daşky salyr diýip at alan taýpalar birleşigine degişli 
bolupdyr. Üçünjiden, Ýomut bilen dogan hasap edilýän Gultagyň ady 
urugyň ady hökmünde salyr we ärsary taýpalarynda saklanypdyr. Başga-
da ençeme ýomut urug-tireleriniň atlary hut şu taýpalardaky etnonimler 

---

148
bilen dogry gelýär.
Ýomut
diýen etnonimiň gelip çykyşy we aňladýan manysy barada 
ylmy çeşmelerde dürli pikirler orta atyldy. Meselem, belli türkmen 
magaryfçy alymy Nazar Ýomudskiý ony Salyr Gazanyň neberesi bolan 
we XII asyryň ahyrynda—XIII asyryň başynda ýaşap geçen Söýünhan 
diýen belli şahsyň Ýomut oglunyň, ýagny taýpabaşynyň adyndan emele 
gelen hasaplaýar. Etnograf alym Ata Jykyýew bu adyň manysyna degişli 
iki rowaýaty il içinden ýazyp alypdyr. Olaryň birinjisine görä, bu söz 
ýowm it
, ýagny “it ýatagy” diýen manydadyr, çünki hürri çaga doan 
bir aýal bäbegi gundap, it ýatagynyň içinde goýýar. Kemala gelen bu 
çagadan dörän ile-de