Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

  xonolit;  9  — batolit;  10  — shtok.

---

5 5
Lakkolitlar  magmatik  jinslarning  qavariq  qo‘ziqorin  ko‘rinishdagi
qatlamlararo intruziv shakli. Uning pastki qismi ko‘pincha gorizontal
holatda bo‘ladi.
Daykalar yer qobig‘ining aksariyat cho‘kindi tog‘ jinslari qatlam-
larida  mavjud  bo‘lgan  vertikal,  ba’zan  qiya,  bir-birlariga  parallel,
radial-shula halqasimon yoriqlar bo‘ylab magma massasining ko‘ti-
rilishi va qotishi jarayonida vujudga keladi. Ularning eni bir qancha
sm dan  1—1,5 km  bo‘lib,  uzunasiga  bir qancha  o‘n,  hatto  100 km
ga cho‘zilishi ham mumkin. Daykalar yoriq atrof jinslarga nisbatan
qattiq bo‘ladi.
Sillar tog‘ jins qatlamlari oralig‘ida ularni yotish holatlariga muvofiq
bo‘lgan tomirlar ko‘rinishidagi qotib qolgan intruziv shakl.
Intruziv yo‘l bilan hosil bo‘lgan tog‘ jinslariga granitlar, granodioritlar,
siyenitlar, dioritlar, gabbrolar, dunitlar va boshqalar kiradi (4.1- jadval).
Effuziv magmatik jinslar magma massasining vulqonlarning
1
 otilishi
jarayonida yer sathiga mavjud kanallar orqali ko‘tarilib chiqib yoyilishi
va qotish natijasida vujudga keladi.
Magmaning yer sathiga chiqib yoyilishi jarayonida uning tarkibida-
gi ba’zi bir uchuvchi gaz holatidagi komponentlarning (Cl, H, S, CO,
CO
2
, N
2
O va b.) yo‘qolishi va sovishi tufayli suyuq lava massasi sekin-
asta oynasimon, to‘liq kristallanmagan tog‘ jinslariga aylanadi. Bularga
liporit, andezit, traxit, bazalt, diabaz va boshqa tog‘ jinslarini ko‘rsatish
mumkin (4.1- jadval).
Intruziv va effuziv magmatik tog‘ jinslari kimyoviy tarkibini asosan
SiO
2
,  K
2
O,  TiO
2
,  Fe
2
O
3
,  FeO,  CaO,  MgO,  K
2
O  va  N
2
O  birikmalari
tashkil  etadi.  Lekin  tog‘  jinslarini  bir-birlaridan  ajratishda  SiO
2
  va
Na
2
O
+K
2
O  komponentlarining  ahamiyati  katta.  Shuning  uchun  ham
amaliyotda bu komponentlarning miqdoriga  qarab hamma magmatik
tog‘ jinslari quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. Nordon jinslar (tarkibida
SiO
2
 miqdori 65—75% atrofida, ishqoriy metall oksidlari — Na
2
O
+K
2
O
ning miqdori esa 6—8 % atrofida o‘zgaradi); 2. O‘rta (SiO
2
 52—65%,
Na
2
O
+K
2
O  4—6%);  3.  Asosiy  (SiO
2
  45—52%,  Na
2
O
+K
2
O  1—4%);  4.
Ultra  asosiy  (SiO
2
  35—45%,  Na
2
O
+K
2
O  0—1%);  5.  Ishqoriy  (Na
2
O
+
+K
2
O  8—20%).
Quyida  eng  asosiy  magmatik  tog‘  jinslari  to‘g‘risida  ma’lumot
beriladi.
1 
Vulqon  qadimgi  rim  afsonalariga  ko‘ra  «O‘t  xudosi»  ma’nosini  anglatadi.  Bu  —
magma  o‘chog‘idan  boshlab  yer  sathigacha  davom  etuvchi,  o‘zidan  bug‘,  gaz,  yuqori
haroratdagi (1000—1300°C) suyuq yoki qayishqoq lava massasining sof holatda yoki har
xil yiriklikdagi tog‘ jinslari bo‘laklari aralashmasi holatida murakkab kanallar orqali o‘ziga
xos  ritm  bilan  yer  sathiga  ba’zan  oqib,  ba’zan  otilib  chiqishi  oqibatida  vujudga  kelgan
tabiiy  geologik  hodisa.

---

5 6
4.1-jadval