Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

1 
L.N.Tolstoy.
  A sarlar to p la m i,  M .  1984-y. 19-t.  3 4 6 -b et.
128

---

0 ‘qituvchida  zamonaviy  talablar  asosan  uchta  vazifa  orqali  amalga 
oshiriladi:
1.  Fan bo'yicha.
2.  Pedagogik.
3.  Oldindan  berilgan  vazifa  bilan  mos  ravishda  o'qish  jarayonini 
loyihalashtira bilish malakalariga ega.
Ushbu  vaziyatda  o'qituvchi  haqida  gap  boradi.  Agarda  tarbiyachi 
o'qitish  bo'yicha  uy  vazifalarini  bajara  olmaydi,  deb  hisoblasak,  unga 
kamroq talablar qo'yish kerak. Lekin shu yerda bir gapni aytib o'tish kerak:
«Bolaning aqliy rivojlanishi asosi bo'lib xizmat qiluvchi, uning jismoniy 
rivojlanishi shartlari bilan tanish bo'lmagan ayol aniq va to 'g 'ri harakat qila 
olmaydi, -  deb yozadi Klara Setkin. -  O'qitish texnik metodlarini bilmagan 
ayol  bolaning  o 'n   marta  o 'z   onasi  bo'lsa  ham  (hatto  shunday  mumkin 
bo'lmagan holatda ham) haqiqiy insonni tarbiyalay olmaydi, bolatarbiyasini 
unga ishonib bo'lmaydi».
Shunday  qilib,  Klara  Setkin fikricha,  ona  qanchalik  mehribon,  bolasini 
sevadigan va sevimli odam  bo'lmasin, «o'qitish texnik metodlarini» bilmas 
ekan, bola tarbiyasi jarayonidan chetlashtirilishi kerak. Bu nuqtayi nazardan 
kasbiy  tayyorgarlikni  talab  etuvchi  juda  muhim  ish  -   tarbiya  masalasiga 
qaratilmoqda.  Tarbiyachi  bu yerda yaqqol  o'qitish vazifasini ham  bajaradi.
Kasbiy tarbiyachi  zarurmi?
Albatta, chunki murakkab tizim -  tarbiyalash tizimi faoliyati to'g'risida 
gap  bormoqda,  u  tizim  turli  subyektlar  harakatlariga  rahbarlik  qilishi  va 
boshqarishi  kerak.
Tarbiyachi  inson  hayotda  baxtli  bolalik  rolini  tushunib,  individni 
shakllantirish jarayonini jnadaniyatga, ijtimoiy hayot qarama-qarshiliklariga 
va  bilimga  yo'naltirishi  kerak.  Natijada,  bola  va  hayot  ittifoqiga  yana- 
da  keng  va  chuqur  bo'lishga  yordam  berib,  bu  ittifoqning  buzilmasligi 
maqsadini  ko'zlash  kerak.  Inson  rivojlanishi  jarayonining  maksimal 
evolutsion, minimal  inqirozli -  pedagogning  san’ati mana shundan  iborat.
Shakllanayotgan  shaxs  m a’lum  majburiyatlarga  ega  bo'lib,  kasbiy 
tarbiyachi jam iyat  oldida  ham  shunday  m as’uliyatga  ega  bo'ladi.  Jamiyat, 
asosan,o'zining yangi insonni o'sishi jarayonini ta ’minlaydi,  shuning uchun 
u  yangi  a’zosi  ijtimoiy  munosabatlarga qodir,  yuzaga  kelgan  munosabatlar 
tuzilishida yashay olishga va keraklicha rivojlana  olishga tayyor bo'lishiga 
ishonishga haqlidir.
Turli  milliy  madaniyatlar  doirasida  pedagogika  an’anaviy  ravishda 
faqat jam iyat  oldida va  aksincha,  faqat  shaxs  oldida  ancha m as’uliyatliroq 
tushunilishi  mumkin.  Haqiqatda  esa,  kasbiy,  y a ’ni  pedagogik  ta ’sir 
ko'rsatishning  takomillashtirilishini  faqatgina  ikkala  manfaatdor  taraflar
9 - 1 1 6
129

---

talab  va  ehtiyojlariga  y o ‘naltirib  amalga  oshirish  mumkin.  M unosabatlar 
maqsadlari  qanchalik  ta ’sirchan  boMmasin,  pedagog  ular  bilan  o ‘z  ishida 
tarbiyalanuvchi  qiziqishlari  huquqi  erkinligini  poymol  qilishini  oqlab 
boMmaydi.  Pedagogik  ta ’sir  k o ‘rsatish  maqsadi  -   jam iyat  manfaatlarini 
maksimal hisobga olib,  shaxsning maksimal mumkin boMgan  rivojlanishini 
ta ’minlashdan  iborat.  Jamiyat  tomonidan,  agarda  hozirgi  davrda  ijodiy 
individuallikka  ehtiyoj  sezilsa,  unda  pedagogning  vazifasi  osonlashadi, 
chunki  ushbu  holatda  ijtimoiylashtirish  va  pedagogik  ta ’sir  ko‘rsatish 
jarayoni  bir  y o ‘nalishda  boradi.  Jamiyat  shaxs  qobiliyatlarini  cheklamay- 
digan,  uning  o ‘sishiga  to ‘siq  boMadigan  bunday  vaziyatni  qurish  zarur 
boMadi.  Bunday  vaziyat  muvofiqli  pedagogik  jarayonning  majburiy 
sharti  hisoblanadi.  Shaxsning  rivojlanishi  eng  erta  bosqichlarida  jam iyat 
ehtiyojlariga  uning  munosabati  shakllana  boshlaydi.  Bu  munosabat 
tarbiyalanuvchining  birinchi  pedagoglari  -   ota-onalarining  ortiqcha 
e ’tiborliliklari  sababli egoistik ko‘rinish  olishi mumkin.
K o‘pchilik  ota-onalar  o ‘z  bolalarining  barcha  talablarini  bajarishga 
harakat  qiladilar  va  toMaqonli  hayotga  tayyorlashning  asosiy  yoMi  mana 
shundan  iborat,  deb  hisoblaydilar.  Bunday  tarbiyachilar jamiyat  oldidagi  o ‘z 
mas’uliyatlari  to‘g‘risidagi  tasawurlarini  y o ‘qotadilar.  B a’zan  bu  holat  hat- 
toki anglab yetilgan boMsa ham bolaga mehr qo‘ygan tarbiyachilarni xavo-tirga 
solmaydi,  ular  faqat  o'z  vazifalarini  faqat  biryoqlama  tushunadilar  -   ovqat, 
yana  ovqat  berish  va yana  berish.  Biroq  tarbiyachining jam iyatga  nisbatan 
m as’uliyatsizligi oxir-oqibat tarbiyalanuvchini halokatga olib keladi.
Shunday  qilib,  kasbiy  tarbiyachi  shaxs  oldida  ham  va jam iyat  oldida 
ham javobgar hisoblanadi.  Bu majburiyatlarni buzganda tarbiyachi  ijtimoiy 
hayot buzilishi va shaxsning  inqiroziga sabab  boMadi.
Inson  psixikasi  asosi  haqli  ravishda  hisoblanuvchi  odamning  mustaqil 
va  oqilona  harakatlarini  amalga  oshirishga  qobiliyatli,  ijtimoiy  muhitda 
juda ko‘p sonli omillar bilan shakllantiriladi.  Shuning uchun u hech qachon 
faqat  kasbiy  tarbiyaviy  ta ’sir  ko‘rsatish  natijasi  sifatida  qaralishi  mumkin 
emas. Pedagogning kasbi o ‘z ustida mustaqil ishlashida tarbiyalanuvchining 
ehtiyojlarini  e ’tiborsiz  qoldirmay,  bolani  mos  boMmagan  ta ’sirlardan 
himoya  qilib va zehnini  e’tiborli rivojlantira borib,  tarbiyalanuvchilar bilan 
munosabatlarda m e’yorini  topishni belgilashda  ifodalanadi.
E.Pistolossi  insoniylik  mohiyati  ichki  y o ‘nalganlik  va  faqat  harakat 
qilish  emas,  balki  harakat  qilmaslik  erkinligi  boMmaganda  normal 
amalga  oshirilishi  mumkin  emas,  deb  aytadi.  Falsafiy  nuqtayi  nazardan 
bu  tushunarli:  harakat  o ‘z  qarama-qarshiligidagi  holatda  o ‘z  oMchamini 
topadi.  Sotsiologiyada  esa  madaniyat  tushunchasi  orqali  ijtimoiy  harakat 
oMchamini  aks  ettiradi.  Shaxs  munosabati  va  tahlil  bir-biri  bilan  bogMiq
130

---

b o ig an   bosqichlar  orqali  rivojlanadi.  Bola  atrofidagilardan  uzoqlashishga 
ehtiyoj  his etadigan davr o ‘z tarbiyalanuvchisini chindan yaxshi k o ‘radigan 
tarbiyachilar  tomonidan  ba’zan  tushunib  yetilmaydi.  Bunday  holatda 
ko‘pchilik  hech  ham  tarbiyaning  takomillashishiga  yordam  bermaydi. 
B a’zida esa mehribon pedagog o ‘z tarbiyalanuvchilari bilan munosabatlarga 
doimiy  tayyorgarligi  bilan  odatda  faqat  jism oniy  emas,  balki  anglab 
yetilmagan  intellektual,  emotsional  tinchlikka  ehtiyoji  qoniqtirilmaganligi 
sababli  yuzaga  keluvchi  norozilik  hissini  keltirib  chiqaradi.  0 ‘qituvchini 
ham,  o ‘quvchini  ham  o ‘z  ishidan  ko!ngli  qolishidan  saqlash  uchun  tarbiya 
butun  hayot  davomida  faqat  kasbiy  vazifasiga  qaratilmasligi  kerak. 
Tarbiyalanuvchiga pedagog bilan  munosabatlarda tinchlik,  dam  olish zarur 
bo‘lsa,  o ‘qituvchi  shaxsining  normasi  rivojlanishi  uchun  unga  ham  xuddi 
shu  kerak.  Pedagogik  mehnat  mazmunini  aniqlashda  biz  pedagog  -   bu 
munosabat jarayonida shakllanayotgan shaxs va jamiyat,  ijtimoiylashishi va 
o ‘zini  tarbiyalash  jarayoni  o ‘rtasida  nizolarga  y o ‘l  qo‘ymaslik  maqsadini 
qo‘yuvchi  odamdir,  degan  fikrdan  kelib  chiqdik.  Pedagogik  faoliyat 
rivojlana borgan  sari  mana  shu maqsadga  erishish ko ‘plab vositalari  ishlab 
chiqilgan. Asta-sekinlik  bilan  ular jamlanadi, yagona kasbiy faoliyat  ichida 
ikkita  faoliyat  turini  tashkil  qiladi:  rivojlantiruvchi  va  ikkinchi  tomondan, 
muvofiqlashtiruvchi,  tartibga  keltiruvchi,  bir  tizimga  soluvchi.  Chunki 
rivojlantiruvchi  faoliyat,  kasbiy-tarbiyaviy  faoliyat  yuqorida  aytilgan 
maqsadni  bajarishga  bevosita  y o ‘naltirilmagan.  Bu  tarbiya  muammosini 
o ‘rganuvchi  ko‘plab  tadqiqotchilar tarbiyalash  so‘zining  «asl  mazmunida» 
o ‘qitishga  kiritilmasliklariga  olib  keladi.  Biroq,  bundan  boshqa  nuqtayi 
nazar  ham  mavjud.  Bu  nuqtayi  nazar  o ‘qitishni,  rivojlantiruvchi  faoliyatni 
tarbiyalash  faoliyatining  bir  qismi  va  hatto  rivojlantiruvchi  faoliyatning 
atributi  sifatida  qaraydi.  Bola  tu g ‘ilgandan  boshlab  qisman  potensial, 
qisman  aktuallashtirilgan  shaxs  hisoblanadi.  Tug‘ilgan  bolaga  nisbatan 
jam iyat  m a’lum  xususiyatdagi  talab  ishlab  chiqadi.  Lekin,  jam iyat  bola 
bilan  o ‘zaro  munosabatlarga  kirishadi,  jam iyatda  ushbu  individga  u  katta 
bo ‘lganida  qo‘yiladigan  talablar,  ehtiyojlar  murakkab  zanjirini  shaxs  va 
jam iyat  munosabatlarini  boshqaruvchi  -   pedagog  esdan  chiqarmasligi 
kerak.  To‘g‘ri,  o ‘zaro  munosabatlarga shaxsni tayyorlar ekan,  pedagog uni 
rivoj lantirmasligi mumkin emas va to ‘ playotgan bilimlarini tizimlashtirishga 
yordam  bermasligi  mumkin  emas.  Faqat  rivojlantirish  -   o ‘qitish  yoki 
uyg‘unlash-tirish,  insonparvarlikka  mos,  ijtimoiy  qoidalarga  y o ‘naltirilgan 
kasbiy tarbiya  ortda  qolishi  va  butun  kasbiy  faoliyat  muvafaqqiyatsizlikka 
uchrashi mumkin.
Shunga  asosan  tarbiya  jarayonini  faqat  mustaqillikdan  emas,  balki 
mavjud  subyektdan  ham  mahrum  etamiz.  Qaysi  pedagog tarbiyalanuvchini
131

---

rivojlantirmay,  bilimlarini  boyitmay, y a ’ni  uni  o ‘qitmay dars berishi,  qoida, 
m e’yor,  sifat haqida tasavvur berishi mumkin.
Hozirda  inson  o ‘zini ta ’limsiz jam iyatda teng  huquqli  d a’vogar deb  his 
etishi qiyin.  Shu bilan bir vaqtda ilmlilik -  bu anglab yetiladigan «yashirin» 
bilimlarga  asoslangan  shaxsning  holati.  Biroq,  bilimsiz  jam iyatda  shaxs 
o ‘zaro rnunosabatlarini  samarali y o ‘lga qo‘yish mumkin  emas.
0 ‘qitish  -   bu  tarbiyaning  muhim  bir  qismi.  Bundan  ikki  ming  yil 
avvalroq  Platon tarbiyalovchi  ta ’lim  to ‘g ‘risida fikr yuritgan.  0 ‘qitishning 
chegaradan  chiqib  ketgan  «tarbiyaviyligi»  ko‘pincha  uning  axborotlar 
yetkazish  imkoniyatlari  pasayishiga, ortiqcha nasihatgo‘ylik,  g ‘oyaviylikka 
olib  keladi.  Ta’lim-tarbiya  doirasida  rivojlantirish,  bilimlar,  tasavvurlar, 
k o ‘nikmalar  berish  vazifasini  bajarishi  kerak.  Mana  shu  y o ‘nalishda 
muammolar ko‘p.