O ʻ zbekiston respublikasi oliy va o ʻ rta maxsus ta ʼ lim vazirligi

Valyuta svopi. 
Bu shartnoma turiga koʻra shartnoma muddati 
tugagunga qadar kelishilgan muddatlarda bir tomon toʻlovlarni bir 
valyutada, ikkinchi tomon toʻlovlarni boshqa valyutada amalga 
oshiradi. Tomonlar qatʼiy belgilangan va oʻzgaruvchan stavkalarda 
toʻlovlarni har ikkala valyutada ham amalga oshirishlari mumkin.
Valyuta svopini amalga oshirishning bir necha sabablari boʻlishi 
mumkin, masalan, valyuta konvertatsiyasidagi cheklovlar, valyuta 
risklarini bartaraf etish istagi yoki boshqa davlat valyutasida 
obligatsiyalar chiqarishga intiluvchi emitent oʻzga davlatda u qadar 
nomi chiqmagan va buning natijasida bozorga toʻgʻridan toʻgʻri kira 
olmasa va boshqalar. 
Aktivlar svopi
. Aktivlar svopi doirasida bir aktiv boʻyicha qatʼiy 
foizlar, boshqa aktiv boʻyicha oʻzgaruvchan foizlarga almashtiriladi.
Tovar svopi. 
Bu shartnomalarga koʻra aniq bir tovarga nisbatan 
qoʻllaniluvchi qatʼiy toʻlovlar oʻzgaruvchan toʻlovlarga almashtiriladi. 
Ularning tuzilishi foizlar svopiga oʻxshaydi. Hozirgi sharoitlarda tovar 
svoplarini sezilarli oʻsishiga tovar bozorlaridagi nobarqaror narxlar 
sabab boʻlmoqda. Albatta bu holat birjadagi tovarlar boʻyicha muddatli 
savdolarni ham rivojlanishiga sabab boʻladi. Lekin birja savdolaridan 
farqli ravishda aynan tovar svopi orqali shartnomalar uzoq 
muddatlarga tuzilishi, shu bilan birgalikda kelajakdagi bir qator 
muddatlar uchun maʼlum bir narxlarni belgilashi bilan ajratib turadi.
Yuqoridagilardan tashqari svoplarning bir necha xil koʻrinishlari 
mavjud: kep (cap), flo (floor), kollar (collar), jamgʻarma svopi (accrual 
swaps), svopsion (swap options, swaptions), amortizatsion svop 
(amortizing swaps), oʻsuvchi svop (accreting swaps), diskontlangan 
svop (discount swap) va boshqalar.
Svop shartnomasi doirasida bir tomon oʻzining majburiyatlaridan 
voz kechmoqchi boʻlsa, u oʻzining majburiyatlarini oʻz zimmasiga 
olishi mumkin boʻlgan kompaniyani izlab topishi lozim boʻladi. Svop 
tuzilgandan soʻng boshlangʻich bosqichda bunday holatni yuz berishi 
kontragentlarga hech qanday taʼsir etmasligi mumkin, lekin 
majburiyatlar amalda boʻlgan shartnoma doirasida boshqa shaxsga 
oʻtkazilayotgan boʻlsa, u holda bunday svop maʼlum bir qiymatga ega 
boʻlgan boʻlib, uni baholash juda zarur hisoblanadi. Bundan tashqari 

---

96 
hisob kitob qilish maqsadida har bir aniq vaqtdagi svopning qiymatini 
bilish zaruriyati paydo boʻlishi ham mumkin.
Svopni baholash uchun uni ikki obligatsiyalarning kombinatsiyasi 
sifatida tasavvur qilishimiz mumkin. Investor ularning biriga nisbatan 
uzun pozitsiyasini, ikkinchisiga nisbatan esa qisqa pozitsiyani tanlagan 
boʻlsa, bu holatda svop qiymati mana shu ikki obligatsiya narxlarining 
farqiga teng boʻladi. Aytaylik, svop shartnomasi doirasida kompaniya 
oʻzgaruvchan foizlarda toʻlab, qatʼiy foizlarda olsa, bunday holatda 
svop narxi quyidagiga teng boʻladi: 
. 
bu yerda, R
s
– svopning narxi; R
1
– qatʼiy kuponli obligatsiya narxi; R
2
– 
oʻzgaruvchan kuponli obligatsiya narxi. 
Svop boʻyicha majburiyatlarni toʻxtatish uchun kompaniya qatʼiy 
foizli obligatsiyani sotib, oʻzgaruvchan foizli obligatsiyani sotib olishi 
kerak. Agar kompaniya svop doirasida qatʼiy foizlarda toʻlab, 
oʻzgaruvchan foizlarda olsa u holda svopning narxi quyidagiga teng:
. 
bu yerda: 
S 
– valyutaning spot kursi, toʻgʻridan – toʻgʻri kotirovka 
asosida taqdim etilgan; P
f 
– obligatsiyaning xorijiy valyutadagi narxi; 
P
d 
– obligatsiyaning milliy valyutadagi narxi. 
Obligatsiya boʻyicha toʻlovlarni diskontlash uchun tegishli 
davrlardagi stavkalar va valyutalar olinadi.
Moliya institutlari turli xildagi moliyaviy yoʻqotishlarni oldini 
olish maqsadida, svoplar boʻyicha defolt holatlari haqida yetarlicha 
xabardor boʻlishlari lozim. Bunda xuddi forvard shartnomasi kabi svop 
shartnomasida qatnashuvchi har ikki tomonlar shartnomani amalga 
oshirilishini taʼminlashlari uchun bir birlari haqida koʻproq 
maʼlumotlarga ega boʻlishlari lozim boʻladi.
21
Shuningdek svop ishtirokchisi shartnomani baholashi va narx 
boʻyicha taʼsirchanligini aniqlab olishi zarur. Undan soʻng maksimal 
darajada mos keladigan xedjirlash instrumentini aniqlash lozim. Bundagi 
asosiy vazifa mos keluvchi xedjni tanlab olib, u orqali svop pozitsiyalari 
boʻyicha har qanday yoʻqotishlar, xedjirlash uchun qoʻllanilgan 
shartnomadan olingan daromadlar bilan qoplanishidan iborat.
22
21
Frederic S.Mishkin, Stanley G.Eakins.
Financial markets and Institutions USA: Prentice 
Hall, Pearson Education, 2012. P. 616
22
Де Ковни Ш., Такки К.
Стратегии хеджирования. Пер. с англ. М.: ИНФРА–М, 1996. 
101,102c. 

---

97 
Xulosa qilib aytganda, hosilaviy qimmatli qogʻozlar kelajakdagi 
narxlar oʻzgarishidan hosil boʻluvchi riskni cheklashda sugʻurta 
sifatida qoʻllanilib, kompaniyalar ulardan oʻz prognozlarini 
barqarorlashtirish va pul mablagʻlarinining oqimini tartiblashtirish 
maqsadida foydalanishadi. Shunday ekan, forvard, fyuchers, opsion va 
svop bitimlarini amalga oshirilishi ularning egalariga qoʻshimcha 
daromad topish imkoniyatini yaratadi. Lekin bunda ularning qiymatini 
hisoblash masalasiga alohida etibor qartilishi lozim boʻladi.

---

98