Hayot faoliyati xavfsizligining madaniyatini shakllantirish asoslari

VIII. Hayot faoliyati xavfsizligi sohasida umumiy madaniyatni 
shakllantirishga oid amaliy mashg‟ulotlar va treninglar. 
VIII. 1. 
Amaliy mashg'ulotlarning asosiy maqsadi
 
Qadimgi davrlardan to hozirgi kungacha insoniyatning eng muhim muammolaridan 
biri bu hayot faoliyati xavfsizligini ta'minlashdir. Odamlar har doim o'zini muxofaza qilish 
instinkti bilan bog'liq bo'lgan xavfsizlik holatiga intilishgan. Xavfsizlik insonning muhim 
ehtiyojidir. Avraam Maslou ehtiyojlar ierarxiyasida xavfsizlikni asosiy, ma'naviy va ijtimoiy 
ehtiyojlar o'rtasida ikkinchi darajaga qo'ygan. 
Kundalik hayotda xavf va favqulodda vaziyatlar insonni ta'qib qiladi.
Xozirgi kunda xavfsizlik masalalari yanada keskinlashdi. Fan, texnologiya, sanoatning 
rivojlanishi odamlar uchun yangi xavf-xatarlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Shunday, 
o'tgan asrda yadro fizikasi va atom qurollarining yaratilishidagi katta kashfiyotlar radiatsiya 
xavfining paydo bo'lishiga olib keldi.
Kimyoviy fanlar yordamidagi yutuqlar atrof-muhitni zaharli moddalar bilan 
ifloslanishiga olib keldi. 
Axborot texnologiyalarining rivojlanishi yangi informatsion xavflarining paydo 
bo'lishiga olib keladi. Olimlar kelajakka boqib, bioenergetika, robototexnika va h.k. 
rivojlanayotgan fanlarning tahdid va xatarlari nimaga olib kelishi mumkinligini bashorat 
qilmoqdalar. Ilmiy va texnologik taraqqiyot natijasida insoniyat turli xil xavf-xatarlarga duch 
kelmoqda, shuning uchun jamiyat doimiy ravishda hayot faoliyati xavfsizligi muammolarini 
hal qilishda odamlar va atrof-muhitni turli xavf va tahdidlarning ta'siridan himoya qilishga 
majburdirlar.
Jamiyat tan jarohatlari, aholi o'rtasida kasallik, avariyalar, yong'inlar, baxtsiz hodisalar, 
tabiiy ofatlar tufayli katta moddiy va ma‘naviy yo'qotishlarga duch kelmoqda. O'limning 
pasayish tendentsiyasi mavjud bo'lsa-da, u yuqori darajada saqlanib qolmoqda. Shunday qilib, 
o'rtacha dunyo miqyosida o'lim darajasi taxmin qilinadi 
Ushbu muammoni tubdan hal qilish - bu o'zlarining xavfsizligini boshqalarning 
xavfsizligidan yuqori darajada, rivojlangan ma'naviy fazilatlar, ko'nikmalar va qobiliyatlar 
darajasida ta'minlay oladigan xavfsiz shaklda tarbiyalashdir. Xavfsiz turdagi shaxsni 
shakllantirishning asosiy elementi sifatida ta'lim turadi. K. Ushinskiyning ta'kidlashicha, 
"ta'lim hayotimizga tahdid soladigan xavflarni kamaytiradi, qo'rquv sabablarini qisqartiradi va 
xavfni o'lchash va uning oqibatlarini aniqlash imkoniyatini beradi, bu xavflarni hisobga olgan 
holda qo'rquvning kuchlanishini kamaytiradi". 
1991 yilda paydo bo'lgan yangi "Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari" fani (bundan keyin 
- hayot faoliyati xavfsizligi) ommaviy xavfsizlik madaniyatini shakllantirish va xavfsiz turni 
tarbiyalash uchun tan olingan inson va jamiyatning dunyoqarashini boshqarishning eng 
samarali vositalaridan biridir. Tadqiqotning dolzarbligi: umumiy ta'lim talabalarning xavfsiz 
amaliyotga tayyorligini shakllantirishga to'liq yordam bermasligi uni rivojlantirishni taqozo 
etadi. 
Darslarda olingan bilim amaliy ko'nikmalar bilan etarli darajada ta'minlanmaydi va 
shuning uchun kundalik hayotda talab qilinmaydi. Talabalarni o'qitish natijalariga ko'ra, 
xavfsiz faoliyatda amaliy tajriba etishmaydi.
Bir tomondan, jamiyat shaxsiy va jamoat xavfsizligini ta'minlay oladigan va ta'minlay 
oladigan xavfsiz shaxsga muhtoj, ikkinchi tomondan, maktab o'quvchilarning xavfsiz turiga 
xos bo'lgan kompetentsiyalarni to'liq shakllantira olmaydigan qarama-qarshilik mavjud bo‗lib,
xususan, amaliy ko'nikmalarga ega. xavfsiz xulq yuzaga keltirsh zarurdir. Ushbu qarama-
qarshilikdan kelib chiqib, hayot faoliyati xavfsizligi mavzusida amaliy mashg'ulotlar o'tkazish 
uchun ko'rsatmalar ishlab chiqildi.
Amaliy mashg'ulotning asosiy maqsadi ma'lum ko'nikmalarni shakllantirishdir. 
Ko'nikmalarni shakllantirish jarayonini o'rganish uchun biz kompetentsiya nazariyasiga 

---

173 
murojaat qilamiz. Noel Burch, ushbu nazariya muallifi, o'quv jarayoniga ta'sir ko'rsatadigan 
ikkita sohani belgilaydi: xabardorlik darajasi va bilim darajasi. Shundan kelib chiqqan holda, 
u kompetentsiyalar rivojlanishining to'rtta darajasini aniqlaydi (1-rasm). Butun jarayon ongsiz 
qobiliyatsizlik (nodonlik)dan boshlanadi, odam biror narsani bilmasligini bilmaydi, ehtimol u 
hech qachon bunday holatga duch kelmagan. Keyingi - bilim olish, motivatsiya jarayoni. 
Natijada, odam ikkinchi darajaga chiqadi - ongli qobiliyatsizlik (bilim), odam biror narsani 
bilmasligini biladi, qanday qilinishini ham bilmaydi. Agar motivatsiya bo'lsa, u buni 
o'rganishni, buni qanday bajarilishini, sinashni boshlaydi. Uchinchi bosqich - bu ongli 
qobiliyat (mahorat), inson u muayyan harakatlarni amalga oshirishga qodirligini biladi, lekin 
ayni paytda bu harakatni amalga oshirish uchun kuch sarflashi kerak. Olingan ko'nikmalarni 
muntazam ravishda takrorlash bilan, odam to'rtinchi darajaga o'tadi - ongsiz qobiliyat 
(mahorat), inson o‗z harakatlari avtomatlashtirilgan holda, nima qilayotgani haqida o'ylamay 
bajaradi. 
Ko'nikma va mahoratning ajralib turadigan xususiyatlarini ta'kidlash kerak:
- mahorat - bu har qanday bosqichda inson ongi tomonidan boshqariladigan harakatni 
bajarish qobiliyatidir; 
- mahorat esa - inson ongi ishtirokisiz avtomatik ravishda biror harakatni bajarish 
qobiliyatidir. 
Agar tarixga nazar solinsa, unda amaliy mashg'ulotlar sinf-darslarni o'qitish tizimining 
paydo bo'lishidan ancha oldin ishlatilgan. Masalan, qadimgi davrlarda oqsoqollar yigitlarga 
urug'-aymoq urf-odatlarini, ovchilik bilimlarini va "hayvonlarning tilini" o'rgatishgan. Keyin, 
kattalar ov mahoratini shakllantirish uchun ularni o'zlari bilan birga ovga olib borishgan. 
Amaliy mashg'ulotlarning ahamiyati So‗qrot, Platon, Aflotun, Arastu kabi faylasuflar 
tomonidan yuqori baholandi. 
Amaliy mashg'ulotlar bizning hayotimiz bilan bevosita bog'liq. Tug'ilganidan boshlab, 
ota-onalar bolaga xavfsiz harakat qilish ko'nikmalarini shakllantirishga yordam beradi, bu 
unga omon qolish, o'zgaruvchan muhitga moslashish imkonini beradi. U qoshiqni to'g'ri 
ushlashni, yurishni, kiyinishni va boshqa ko'p narsalarni o'rganadi. Har bir inson o'sadi, u 
bilan birga oila, do'stlar va turli xil ijtimoiy guruhlar o'zaro munosabatda shakllanadi va 
ko'pincha maqsadsiz, o'zboshimchalik bilan bo'lgan amaliy ko'nikmalari va xavfsiz xulq-atvor 
qobiliyatlari ham o'sadi. 
Maqsadli ko'nikmalarni shakllantirish o'quv jarayonida amaliy faoliyat orqali amalga 
oshiriladi. Amaliy faoliyatdan o'quv jarayonida foydalanish, fikrlash, nutq va mashg'ulotdagi 
faolligini ajratib ko'rsatib, nazariy bilimlarni amaliy ko'nikmalar bilan to'g'ri uyg'unlashtirish 
zarurligini ta'kidlanadi. 80-yillarda ko'plab o'qituvchilar amaliy mashg'ulotlarga qarshi 
chiqdilar Haqiqiy sabab shundaki, fan faqat laboratoriyada bo'lishi kerak, ovqat pishirish esa 
faqat oshxonada bo'lishi kerak. Fan va texnologiyaning rivojlanishi bilan o'quv jarayonidagi 
amaliy ishlar va amaliy mashg'ulotlar sezilarli o'zgarishlarga uchradi. 
Bundan tashqari, vaqt o'tishi bilan amaliy mashg'ulotlarni o'tkazish vositalari 
o'zgargan. Amaliy mashg'ulotlarning sezilarli yaxshilanishiga qaramay, ularning mohiyati bir 
xil bo'lib qoladi: yani, nazariy bilimlarning amaliy ko'nikmalar bilan bog'lanishidir. Amaliy 
mashg'ulotlarning pedagogik salohiyati juda katta. Hayot faoliyati xavfsizligi madaniyati 
mavzusida amaliy mashg'ulotlarni to'g'ri tashkil etish sizga bilim olish, o'qitish va rivojlanish 
masalalarini hal qilishga imkon beradi (2-rasm). 
HFXM darslarida amaliy mashg'ulotlarni o'tkazish nazariy materialni amaliy 
birlashtirishga, xavfsiz xulq-atvor qobiliyatlari va ko'nikmalarini shakllantirishga yordam 
beradi, o'quv materialini chuqurroq o'zlashtirishga yordam beradi. Amaliy mashg'ulotlarni 
o'tkazishda ta'lim olib boriladi - talabalarda xavfsizlik madaniyati, ularning dunyoqarashi va 
munosabati shakllanadi. Ta'lim mashqlar, musobaqalar, masalan, muvaffaqiyat vaziyatlari, 
ishonch, talab, ishontirish, avans to'lovi, talab, tanqid, hissiy ta'sir, ta'lim vaziyati (sharoit, 
muhit)ni yaratish, jamoatchilik fikri orqali amalga oshiriladi. 

---

174 
Amaliy mashg'ulotlarni bajarish talabalarning umumiy rivojlanishini ta'minlaydi. Shunday 
qilib, amaliy mashg'ulotlarda talabalarga mustaqillik, tashabbuskorlik, ijodkorlikni 
o'rgatadilar. (38-.Rasm)