Iqtisodiy ta'limotlar

Asosiy tushuncha va iboralar 
Rikardo; nisbiy afzallik prinsipi; diferensial renta; fritrederlik; Sey, 
"bozorlar qonuni", ishlab chiqarishning uch asosiy omili; foydalilik; Mal-
tus; arifmetik va geometrik progressiya; "aholi nufuzi nazariyasi"; tuproq 
unumdorligi pasayishi qonuni; inqirozlar; senior; tiyilish; so`nggi soat naz-
ariyalari; Bastiya, Keri; iqtisodiy uyg`unlik. 
Nazorat va mulohaza uchun savollar 
1.D.Rikardoning asosiy asaridagi iqtisodiy g`oyalar nimadan ibo-
rat? 
2.Nima uchun Rikardo fabrika davrining mafkurachisi deb hisobla-
nadi. 
3.Nisbiy afzallik prinsipi nimani anglatadi? 

---

203 
4."Proteksionizm" va "Fritrederlik" o`zaro nima bilan farq qiladi? 
5.J.B.Seyning asosiy qonuni nimani bildiradi? Izohlab bering. 
6.Sey fikricha inqirozlar bo`lishi mumkinmi? 
7.T.Maltus "aholi nufuzi nazariyasi"dagi asosiy g`oya nima? 
8."Tuproq unumdorligi pasayib borish qonuni" oqibatlari qanday 
bo`lishi mumkin? 
9.Nima uchun "Uchinchi shaxslar nazariyasi" vujudga keldi? 
10. Seniorning "tiyilish" va "so`nggi soat" nazariyalari mohiyatini 
ochib
bering? 
11.Bastma va Kerining iqtisodiy uyg`unlik g`oyalarida qanday 
umumiyliklar bor? 
Ko`rpangga qarab oyoq uzat.
Maqol. 
10-BOB. JEYMS MILL, J.MAK-KULLOX VA 
BOSHQALARNING IqTISODIY FOYALARI (4-bosqich) 
Angliyada klassik maktabni boshqa tarzda izohlovchilar orasida 
Jeyms Mill (1773-1836) muhim o`rinni egallaydi. Bu olimni Jon Stuart 
Mill o`g`li bilan adashtirib yubormaslik kerak, uning iqtisodiy g`oyalari 
ham quyida ko`riladi. 
"Rikardo maktabining tanazzuli, - deb yozgan edi K.Marks, - mana 
shu kimsadan boshlanadi". 
J.Mill qiymat, ish haqi va foydani o`ziga xos yo`l bilan talqin etdi. 
U ishchilarning ish haqini oshirish yo`lidagi iqtisodiy kurashi o`rinsizligini 
iqtisodiy jihatdan asoslamoqchi bo`ladi.
J.Mill
kapitalistning foydasi bilan yollanma 
ishchining maoshi o`rtasidagi qarama-qarshilikni rad 
etib, yer rentasini tanqid qilgan edi. U Rikardoning 
renta to`g`risidagi nazariyasini davom ettirib, yer 
rentasining davlat tomonidan qo`shib olinishi, ya'ni 
haqiqatda yerni milliylashtirish (natsionalizatsiya) 
qilinishini talab qilib chiqdi (Sovet davrini eslang). 
J.Mill o`zining "Siyosiy iqtisod elementlari" (1821) 
asarida qiymatning mehnat nazariyasiga butunlay 
qarshi chiqdi va qiymatning manbayi sifatida 
J.Mill 

---

204 
faqatgina jonli mehnatni emas, balki ishlab chiqarish vositalarida mavjud 
bo`lgan mehnatni ham hisobga olishni talab qildi. Bu xulosaga asoslanib 
kapitalistlar va yollanma ishchilar o`rtasidagi ekspluatatsiya inkor qilinib, 
ularni "teng tovar egalari" sifatida qabul qilishni taklif qildi, bu esa 
ularning har biri ishlab chiqarilgan mahsulotning o`ziga tegishli foyda 
ulushini olishining to`g`ri ekanligini isbotlashga asos bo`ldi. London 
dorilfununining siyosiy iqtisod professori Jon Ramsey Mak-Kullox (1789-
1864) ham klassik maktabning so`nggi nomoyondalaridan hisoblanadi. U 
"Siyosiy iqtisodning boshlanishi" (1825) kitobida qiymatning mehnat 
nazariyasini rasman tan olsa ham, ammo ishchigina emas, shamol ham, 
bug` ham, koks ham, mashina ham mehnat qiladi, degan g`oyani ilgari 
surdi. Bunga aosolanib u foyda qiymatning jamg`arilgan mehnat yoki 
kapital "ishi" tufayli yaratilgan qismidir, deb tushuntiradi. Merkantilistlar 
kabi u ham foyda ayirboshlash jarayonida vujudga keladi, deb da'vo qiladi. 
J.Mak-Kullox Maltusning "Aholi nufuzi" qonunini to`la quvvatladi. 
Agar avvalgi iqtisodchilar klassik maktabni turlicha sharhlashga 
intilgan bo`lsalar, XIX asrning 30-50 yillarida iqtisodchilar o`rtasida 
klassik maktabdan ochiqdan-ochiq aloqani uzishga intilish paydo bo`ldi. 
Bu davrda sanoat to`ntarilishi nihoyasiga yetdi, sinfiy differensiatsiya 
amalga oshdi. 
Sinfiy kurash keskinlashayotgan sharoitda (Angliyada chartizm, 
Fransiyada Lion to`quvchilarining qo`zg`oloni, 1848 yil inqilobi va 
boshqalar) hukmron sinflar uchun sotsialistlar tomonidan kapitalizmni 
tanqid qilish va ishchilarning ijtimoiy talablarini asoslab berish uchun 
ko`pincha foydalanadigan qiymatning mehnat nazariyasi, Rikardoning 
foyda, kapitalist va ishchilar ish haqining qarama-qarshiligi ta'limoti va 
boshqa g`oyalari katta xavf tug`dirar edi.