Iqtisodiy ta'limotlar

 
9.4. Senior, Bastiya, Keri va boshqalarning iqtisodiy ta'limotlari 
Klassik maktab g`oyalarini boyitishga Angliyada N.Senior, 
Fransiyada F.Bastia, AQSHda G.Keri, Germaniyada tarixiy maktab 
namoyandalari katta hissa qo`shdilar. Bular ichida N.Senior alohida o`rin 
egallaydi. 
Nassau Vilyam Senior (1790-1864) Londondagi mashhur Oksford 
universitetining siyosiy iqtisod kafedrasi professori, "tiyilish" va "so`nggi 
soat" nazariyalarining muallifi sifatida mashhur bo`ldi. 
N.Senior g`oyalari "Siyosiy iqtisod fani ocherklari" (1836) va 
"Fabrika qonunchiligi to`g`risidagi xatlar"da bayon etilgan. 
U o`zining qiymat nazariyasida qiymatni baho bilan bir narsa deb 
hisoblaydi va qiymat talab bilan taklifga bog`liq, deydi. U mehnat 
(ishchilarning "qurboni") bilan bir qatorda kapitalistning "tiyilishi"ni ham 
qiymatning manbayi deb e'lon qiladi. 

---

197 
"Tiyilish" 
nazariyasi. 
Bu 
nazariyada 
N.Senior 
kapitalni 
kapitalistning berayotgan "qurboni" deb hisobladi. Uning ta'kidlashicha 
kapitalist o`z kapitalini ishlab chiqarish sohasiga qo`yganda (investitsiya) 
o`zining shaxsiy iste'molidan go`yo ma'lum davr "tiyilib" turadi, mehnat 
esa o`z navbatida ishchining dam olish va tinchlik evaziga qilgan 
"qurboni" deb qabul qilinadi. Shuning uchun ish haqi va foyda kapitalist va 
ishchi bergan tegishli "qurbonlar" uchun bab-baravar mukofot emish. 
N.Senior Rikardoning qiymatni ish vaqti bilan belgilashiga qarshi chiqadi, 
uningcha foyda kapitalistning "mehnati"dan, foiz esa uning sabr-
qanoatidan hosil bo`lishini kashf qildi. 
N.Seniorning yana bir "kashfiyoti" uning "so`nggi soat" 
nazariyasidir. Sanoat to`ntarilishi va mashinalarning kirib kelishiga 
qaramasdan, ishchilarning ish soatlari nihoyatda yuqori bo`lib, shu sababli 
XIX-asrning 30 yillarida Angliyada 10 soatlik ish kuni uchun kurash 
kuchayib ketdi. N.Senior esa o`sha davrda mavjud bo`lgan 11.5 soatlik ish 
kunini qisqartirishning "ilojsizligini" nazariy jihatdan asoslashga urinib, 
shu ish kunining 10.5 soatida sarflangan kapitalning qiymati yangidan 
vujudga keladi, faqat oxirgi bir soatidagina foyda yaratiladi, deb uqtirdi. 
Shu sababli ish kunini 10 soatgacha qisqartirish foydaning yo`q bo`lib 
ketishiga, bu bilan birga esa ishlab chiqarishni rivojlantirishga har qanday 
qiziqishning yo`q bo`lib ketishiga olib borgan bo`lar edi, deb da'vo qildi. 
Bu bilan u sohibkorlarni ochiqdan-ochiq himoya qiladi.
XIX asrning 40-50 yillarida fransuz va xalqaro ishbilarmonlar 
orasida F.Bastianing (1801-1850) nomi va uning iqtisodiy qarashlari keng 
ommalashdi. U boy fransuz ishbilarmoni oilasida tug`ildi. Bastiya 40-
yillari bir qancha pamfletlar chiqarib, ularda erkin savdo foydasiga 
proteksionizmni inkor etuvchi, vino ishlab chiqaruvchilar manfaatini 
himoya qiluvchi, sotsialistik g`oyalarga qarshi bo`lgan qarashlarni faol 
targ`ib etdi. Bu pamfletlar g`oyasi mazmun jihatdan original bo`lmasada, 
yorqin yozilish shakli bilan ajralib turadi. 
F.Bastianing 
eng 
asosiy 
g`oyasi 
jamiyatdagi 
ijtimoiy 
antagonizmning mavjudligini inkor etishdir. Uningcha, o`sha davrdagi 
jamiyat dunyodagi "eng go`zal, mukammal, mustahkam butunjahon 
assotsia-siyalaridandir. Barcha qonuniy manfaatlar uyg`unlashgandir". 
F.Bastia 1850 yilda "Iqtisodiy garmoniyalar" kitobini chop etdi. Unda u 
garmoniya (uyg`unlik)ning asosini almashuv va sof, hech narsa bilan 
cheklanmagan raqobatda ko`radi. F.Bastia o`z g`oyasini isbotlashda 
Seyning fikridan foydalangan bo`lib, xizmatlar nazariyasi bunga mos 
keladi, ya'ni almashuv, xarid - savdo o`zaro teng "xizmatlar"ni almashish 

---

198 
demakdir. Sey bo`yicha bu "xizmatlar" nafaqat odamlar, balki buyumlar va 
tabiat kuchlari tomonidan ko`rsatilsa ham, Bastia jamiyat hayotining 
qanday sohasida bo`lmasin, faqat shaxsiy xizmatlarni ustun qo`yadi. 
"Xizmat" deganda ishlab chiqarish davomida real mehnat sarfinigina emas, 
balki shu xizmatdan foyda keltiruvchi har qanday harakat, faoliyat va kuch 
tushuniladi. Bundan shu narsa aniq bo`lib qoladiki, qimmat yaratishda 
ishlab chiqarishga faqat ishchilar emas, balki kapitalist va yer egalari ham 
katta "xizmat" ko`rsatadilar. Kapitalistning "xizmati" unga foiz olish 
imkoniyatini berishini F.Bastia shunday ko`radiki, kapitalist kapitalni 
avans yoki ssuda tarzida sarflab, iste'molni orqaga suradi va uni 
kapitalistning "qurboni" deb hisoblaydi. Bu yuqorida biz keltirgan 
Seniorning tiyilish nazariyasining o`zidir. "Tiyilish" so`zi o`rniga "orqaga 
surish" so`zi qo`yilgan, xolos. 
Mehnat va kapital o`rtasidagi uyg`unlik, ya'ni garmoniyani yanada 
to`laroq isbotlash maqsadida Bastia o`zining kapital jamg`arilishi 
"qonuni"ni yaratdi va unda Rikardoning foyda va ish haqining bir-biriga 
qarama-qarshi ekanligi to`g`risidagi ta'limotini inkor etishga harakat qildi. 
F.Bastianing bu "qonuni"ga ko`ra, mehnat va kapital manfaatlari oliy 
darajada hamohangdir. Oqibatda kapitalistning foydasi va ishchining 
maoshi bir vaqtda va bir miqdorda oshib boradi, hatto ishchilarning hissasi 
kapitalistlarnikidan tezroq o`sar ekan, demak, oqibatda kapitalistning 
foydasi nisbatan kamayadi. U bu fikrni isbotlashga urinib ham o`tirmaydi. 
Uningcha foyda normasi va kapitalistlarning milliy daromaddagi hissasi 
masalalarini qorishtirib yuborgan. Foyda normasining pasayib borish 
tendensiyasi ishchilarni ekspluatatsiya qilishning kuchayishi bilan mos 
kelishi mumkin, demak kapitalistlarning milliy daromaddagi hissasi ham 
oshib borishini kutish mumkin. 
F.Bastia o`zining bu nazariyasi yordamida kapitalistlar va yer 
egalari o`rtasidagi qarama-qarshiliklarni hal etadi. U yer rentasini yer 
egasining yoki uning ota-bobolarining shu yerni ishlash va yaxshilash 
xizmati uchun berilgan mukofot deb hisoblaydi. Shunday qilib kapital va 
yer egaligi o`rtasidagi uyg`unlik shu bilan hal etiladiki, yer rentasi yerga 
qo`yilgan kapital foizining bir ko`rinishiga aylantiriladi. Bunday izohlash 
yer rentasining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatini inkor etadi, 
uning foydadan hech qanday farqi qolmaydi. Ishlanmagan yerlardan 
olinadigan renta umuman bu sxemaga mos kelmaydi. 
Demak, Bastianing izohi bo`yicha o`sha davrdagi burjua jamiyati 
turli sinflar o`rtasidagi o`z xizmatlari bilan almashib turuvchi 
"uyg`unlashgan hamkorlik" jamiyati tarzida namoyon bo`ladi. Iqtisodiy 

---

199 
erkinlik bu xizmatlar almashuvining ekvivalentligining garovi hisoblanadi, 
chunki 
bu 
erkinlik 
nomutanosib 
harakatlarning 
oldini 
oladi. 
Proteksionizmni cheklanmagan erkin raqobat bilan almashtirish esa 
sotsialistlarning jamiyatni mukammalroq iqtisodiy jamiyatga aylantirish 
to`g`risidagi chaqiriqlariga qarama-qarshi qo`yiladi. 
1775-85 yillardagi mustaqillik uchun Shimoliy Amerika va Angliya 
o`rtasidagi kurashda qozonilgan g`alaba tufayli AQSH davlati vujudga 
keldi. Hokimiyat tepasiga yangi sinf - burjuaziya o`tirdi. AQSH 
burjuaziyasi ingliz burjuaziyasidan anchagina farq qilar edi. AQSHdagi 
hukmron sinf 1865 yilgacha qullikni saqlab qoldi va ingliz siyosiy 
iqtisodiga zid ravishda o`z siyosiy iqtisodini yaratishga tayyor edi. Biroq 
AQSHda siyosiy iqtisod klassik asosda vujudga kelmadi. Buning sababi 
shuki, XIX asrning 20-30 yillarida AQSHda kapitalizmning nisbatan tez 
rivojlanishi ishchilar harakatining vujudga kelishiga va tez o`sishiga olib 
keldi. 
Ayni vaqtda ish tashlashlar bo`lib turdi. Siyosiy kurashning 
keskinlashuvi vulgar siyosiy iqtisod uchun zamin yaratdi. Bundan tashqari 
klassik siyosiy iqtisod AQSHda qulchilikning saqlanib qolishini tanqid qi-
lar edi. Shu sababli AQSHda yuzaga kela boshlagan iqtisodiy fikr klassik 
maktabga qarshi chiqdi. Bu g`oyalar Genri Charl'z Keri (1793-1879) 
tadqiqotlarida o`z aksini topdi. 
Yirik noshirning o`g`li bo`lgan G.Keri kommersiya sohasida katta 
yutuqlarga erishdi. Boyib olgach, yirik fabrikantga aylandi va iqtisodiy 
tadqiqotlarga kirishdi. U bir qancha iqtisodiy asarlar muallifi edi. 
1837-40 yillarda uning "Siyosiy iqtisod prinsiplari" va 1857-59 
yillarda "Ijtimoiy fanlarning asoslari" nomli asarlari chop etildi. Bu 
asarning qisqacha varianti 1865 yilda "Ijtimoiy fanlar uchun qo`llanma" 
nomi bilan chop etildi. Yuqorida eslangan F.Bastia shu amerikalik olimdan 
ilhomlandi. 
G.Ch.Keri ingliz siyosiy iqtisodiga keskin qarshi chiqib, AQSH 
kapitalizmini madh etdi. Uning asosiy asari "Manfaatlar uyg`unligi" (1872) 
kitobidir. G.Kerining qarashlari Angliyaga qarshi ruhda edi. U Rikardon-
ing ta'limoti va Maltus aqidalarini rad qildi. 
G.Kerining metodologiyasi subyektiv idealizm va mexanitsizm bi-
lan obyektiv iqtisodiy qonunlarni tabiat qonunlariga almashtirish bilan xa-
rakterlanadi. 
G.Keri hamma iqtisodiy kategoriyalarni ta'riflab berishga intildi. U 
qiymatni insonning tabiatga hukmronligi o`lchovi deb, predmetga ega 
bo`lish uchun bartaraf qilish zarur bo`lgan qarshi harakat deb ta'rif berdi. U 

---

200 
narxni predmetning o`zini ayirboshlash evaziga pul olish qobiliyati deb 
hisobladi. Kapital odamlarning tabiat kuchlarini boshqarish imkoniyatini 
olishlarida yordam beradigan buyum yoki qurol deb tushundi. G.Keri 
D.Rikardoning yer rentasi nazariyasini tanqid qilib, uni yalpi kurash naz-
ariyasi (ya'ni Rikardo shu nazariya yo`li bilan go`yo sinflar o`rtasida uru-
shni avj oldirdi), deb hisobladi va Rikardoni "kommunizm otasi" deb, unga 
xuruj qildi. 
G.Kerining o`zi esa rentani yer egalarining mehnati uchun mukofot 
deb hisoblab, uni foiz bilan aynan bir narsa deb tushundi. Kerining iqti-
sodiy ta'limotida burjua jamiyatida "barcha chin va haqiqiy manfaatlarin-
ing to`la-to`kis uyg`unligi" mavjudligini isbotlamoqchi bo`ldi. U taqsimot 
qonunini o`z nazariyasiga asos qilib oldi. G.Keri proletariat bilan burjuazi-
ya manfaatlarining bir xilligini go`yo kapitalistik jamiyatda mehnat unum-
dorligi oshishi bilan ish haqi ham oshib boraveradi, shuning natijasida ish-
chi bilan kapitalistning iqtisodiy ahvolidagi tafovut asta-sekin kamayadi, 
degan qoida bilan asoslamoqchi bo`ldi. 
G.Keri kapitalistik jamiyatda aholining nisbiy ko`payishi va ek-
spluatatsiya kuchayishi faktlarini mutlaqo inkor qilib, ishchilar sinfi fa-
rovonligining oshib borishi texnika taraqqiyoti bilan bog`liq. 
XIX asrda Kerining qarashlari, uning antagonistik jamiyatdagi 
manfaatlar uyg`unligi nazariyasi ko`pchilikka ma'lum bo`lib, burjuaziya 
siyosiy iqtisodini Gegellashtirishga katta ta'sir ko`rsatdi. "Manfaatlar 
uyg`unligi" nazariyasining asosiy qoidalarini hozirgi zamon siyosiy iqti-
sodi qaytadan tiklamoqda. 
G.Keri yuqorida biz bayon etgan kapitalistik munosabatlarning 
bekamu ko`stligi, sinfiy manfaatlarning hamohangligi va boshqa 
"uyg`unliklar" to`g`risida ko`p yozdi. Lekin uning g`oyalari Bastiadan bi-
roz farq qiladi. Keri qullikni qo`lladi (bu davrda AQSHning janubida hali 
qul plantatsiyalari mavjud edi). Proteksionizm siyosati ham himoya qilindi, 
chunki AQSH hali yosh davlat sifatida sanoati pastligi tufayli unga muhtoj 
edi, chunki Angliya sanoati bilan ochiq raqobatda yengishi qiyin bo`lgan. 
Shular tufayli Smit va Rikardolarning fritrederlik (erkin savdo) siyosati 
to`g`ri kelmay qoldi. Ayniqsa, Rikardoning burjua jamiyatidagi sinflar 
o`rtasidagi manfaatlarning qarama-qarshi ekanligi ko`pchilikka ma'qul 
bo`lmay qoldi. Kerining fikricha Rikardoning tuzumida dushmanlik ruhi 
bo`lib, millat, sinf, ijtimoiy guruhlar o`rtasida urush keltirib chiqaradi. Va-
holanki, bu guruhlar o`rtasida bekamu ko`st uyg`unlik mavjud emish. 
Kerining "Manfaatlar uyg`unligi nazariyasi" asosida uning 
"taqsimot qonuni" yotadi, unga ko`ra mehnat unumdorligining o`sishi bilan 

---

201 
ishchilar hissasi absolut va nisbiy jihatdan ussa, kapitalistlarniki esa aksin-
cha pasayadi (tanish gaplar). Shunday yo`l bilan mehnat va kapital 
o`rtasidagi antagonizm yo`q qilinadi. Bunda yaxshi ma'lum tezis - unumli 
kapital g`oyasidan foydalaniladi (unga ko`ra tadbirkor qonuniy foyda olishi 
kerak). 
G.Kerining g`oyasi bo`yicha tovarning qiymati uni ishlab 
chiqarishga ketgan amaliy mehnat miqdori bilan emas, balki ma'lum sha-
roitda sarflangan ishlab chiqarish harajatlari bilan aniqlanadi (bu fikr ham 
ilgari eslangan). Ammo, mehnat unumdorligining o`sishi bilan 
mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun, shu jumladan ishlab chiqarish 
vositalariga sarf-harajatlar kamayadi. Bu esa, G.Keri bo`yicha kapitalning 
qimmati pasayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish vositalari kapital bilan bir 
deb qaraladi. Oqibatda foiz ham, kapital egasi oladigan mahsulot hissasi 
ham pasayadi, shunga mos ravishda mehnat qimmati va uning 
mahsulotdagi hissasi oshib boradi. 
Bu g`oyalarning hammasini qo`llash qiyin (bu haqda yuqorida ham 
aytilgan), chunki foiz qiymatning bir qismi bo`lib, avvalgi mehnatga hech 
qanday aloqasi yo`q. Mehnat unumdorligining o`sishi ishchilarning tiri-
kchilik vositalari qiymati pasayishi bilan bog`liq, bunda ishchi kuchi 
qiymati ham pasayadi, kapitalistning milliy daromaddagi hissasi esa oshib 
boradi. 
Keri kapitalist va yer egasi "manfaatlari uyg`unligi"ni isbotlab ber-
ishga intiladi. Bunda ham u Rikardoga qarshi chiqadi, ayniqsa, unumdorli-
gi past yerlarni ishga tushirishga mone'lik bildiradi. Keri Bastia kabi rent-
ani aslida kapitalga foiz shakli sifatida qaraydi, dehqonchilik 
xususiyatlarini inkor etadi. 
Keri "millatlar uyg`unligi" haqida ham gapirib, jahon ishlab 
chiqarishini mahalliy markazlarga taqsimlash zarurligini aytadi, chunki bu 
yerlarda qishloq xo`jaligi va sanoat tabiiy holda uyg`unlashgan. Shularni 
hisobga olib, Keri Buyuk Britaniyaning sanoat va mustamlakachilik mo-
nopoliyasiga qat'iy qarshi chiqadi, boshqa davlatlarni agrar xom ashyo 
manbayiga aylantirish siyosatini inkor qiladi va shu maqsadda proteksion-
izmni keng qo`llash kerak, deydi. Shunisi qiziqqi, burjuaziya manfaatlarini 
himoya qilib, gohida fritrederlik (F.Bastia), ba'zida proteksionizm 
(Ch.Keri) "uyg`unlik"ning doimiy sharti deb e'lon qilinaveradi. Nasriddin 
Afandi aytganidek: "Xohlang unisini, hohlang bunisini oling..." 

---

202 
XULOSA 
Klassik maktab rivojining bu bosqichi D.Rikardo, J.B.Sey, 
T.Maltus va boshqalarning g`oyalari muhimdir. 
Rikardo Smitdan keyin yashaganligi sababli fabrika ahamiyatini 
to`g`ri tushundi. Klassik g`oyalarni to`la qo`llagan holda, uning o`ziga xos 
fikrlari mavjud. Masalan, renta nazariyasi hozirgacha ahamiyatini 
yo`qotmagan. Uning mehnat taqsimoti va tashqi iqtisodiy aloqalar g`oyasi 
nisbiy afzallik prinsipiga asoslanadi. Savdoda fritrederlik qo`llab-
quvvatlanadi, "Sey qonuni" ni ma'qullaydi. 
Bu davrdagi iqtisodiy qarashlarda J.B.Sey alohida o`rin egallaydi, 
uning "bozorlar qonuni" deyarli bir asr hukmronlik qildi, uning ishlab 
chiqarish uch asosiy omillari hozirgacha ahamiyatini yo`qotmagan. 
T.Maltusning "aholi nufuzi nazariyasi", arifmetik (tirikchilik 
ne'matlari o`sishi) va geometrik (aholi soni) progressiyalari, "tuproq un-
umdorligi pasayib borish qonuni" katta shov-shuvlarga sabab bo`ldi. Mal-
tusga xos xususiyat shuki, u inqirozlar bo`lishini tan oladi, ammo ular vaq-
tincha bo`lishini ko`rsatadi. 
Seniorning "tiyilish" va "so`nggi soat" nazariyalari sohibkorlar 
(kapital egalari) va mehnatkashlar o`rtasida hech qanday ziddiyat yo`q de-
gan muammoni yechishga bag`ishlangan. Xuddi shunday fikrlar Fransuz 
Bastiya va amerikalik , Keriga tegishli, ular iqtisodiyotda to`liq garmoniya, 
uyg`unlik mavjud degan g`oyalarni ko`tarib chiqadilar.