162
kredit omillarining mustaqilligini yetarli baholay olmadi,
ularning ishlab
chiqarishga teskari ta'sirini tushunmadi.
Qiymat nazariyasi A.Smit qiymatning mehnat nazariyasini
V.Pettiga nisbatan ancha chuqur va to`laroq ishlab chiqdi (shuni ta'kidlab
o`tish kerakki, keyingi G’arb tadqiqotlarida qiymat o`rniga qimmat
tushunchasi ko`proq qo`llanilmoqda, marjinalizm nazariyasida ham
shunday). U tovarning bozor va tabiiy yoki haqiqiy baholarini farqlaydi,
haqiqiy bahoni qiymat bilan aynan bir deb tushunadi. "qiymat" so`zi
uningcha ikki xil mazmunga ega. Bu so`z bilan buyumning foydaliligi
(balki qimmati) hamda uni boshqa buyumga almashish qobiliyati
belgilanadi. Demak, u iste'mol va almashuv qiymatlarini farqlagan.
Masalan, suv va olmosni olib, bu tovarlarning almashuv qiymatini ularning
foydaliligi yoki iste'mol qiymati bilan tushuntirish bema'ni
ekanligini
ko`rsatib beradi. qiymatning yagona manbayi va oxirgi o`lchovi shu
tovarni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat bo`lib, bu mehnat sarflari
jami uchun zarur o`rtacha sarfga tengdir. Smit malakali va murakkab
mehnatdan
oddiyga
o`tishga
ma'lum
koeffitsiyentlar
yordamida
bajarilishini uqtiradi.
Almashuv qiymati tovarning tabiiy xususiyati emas, tovarlarning
tabiiy xususiyati, ularning iste'mol qiymatlari hisoblanadi. Agar tabiiy
xususiyatlarni inkor etsak, tovarlarda yagona xususiyat qoladi:
tovarlar
inson mehnatining mahsulidir. A.Smit V.Pettidan farqli ravishda (u mehnat
faqat oltin yoki kumush ishlab chiqarishda qiymat hosil qiladi, degan edi)
mehnat barcha moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida qiymatni hosil qiladi,
degan fikrda edi. U ish vaqti va qiymat miqdori orasidagi to`g`ridan-to`g`ri
aloqadorlikni aniqladi, mehnat qiymatning haqiqiy asosi ekanligini
isbotlashga urindi.
A.Smit mehnatning ikkiyoqlama xarakterini, ya'ni mavhum va
konkret mehnat borligini tushunmadi, qiymat o`z tabiatiga ko`ra ijtimoiy
xarakterga ega, tovar ishlab chiqaruvchilarning
ijtimoiy munosabatlarini
aks ettiradi va bir tovarning ikkinchisiga munosabati almashuv qiymati
orqali aniqlanadi.
Smitning fikricha, qiymatni sotib olinadigan mehnatga qarab
aniqlash shu tovarlarni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat bilan aniqlash
usuliga qarama-qarshi emas.
Ekvivalentlik tovar almashuvining qonuni: bir xil miqdordagi
mehnat aks etgan tovarlar almashadi. Shundan Smit tovar ishlab chiquvchi
bir tovarni boshqasiga almashganda keng miqdordagi mehnatni sotib oladi,
shu sababli tovar qiymatini sarflangan va sotib olingan mehnat bilan bab-
163
baravar aniqlash mumkin, degan xulosa chiqaradi. Bu holda
qiymat
o`lchovi deb ish vaqti o`rniga mehnatning almashuv qiymati keltiriladi.
Sotib olinadigan mehnat nazariyasida
qiymat tushunchasi ishlab
chiqarish faoliyatidan almashuv sohasiga ko`chirilgan (bu esa xato),
almashuv qiymati esa o`z hisobiga faqat ma'lum miqdordagi mehnatni
olish qobiliyati sifatida izohlagan, xolos.
A.Smit kapitalist va ishchi o`rtasidagi munosabatni tahlil etib,
bunda ekvivalentlik qonunining buzilganligini ko`rdi. Kapitalist ishchiga
ish haqi sifatida ishchi mehnati tomonidan yaratilgan qiymatning faqat bir
qismini to`laydi. Bu qiymatning ikkinchi qismini esa kapitalist foyda
sifatida o`zlashtiradi. Olim kapitalizm davrida qiymat qonuni buzilayotir,
deb e'lon qildi va qiymatning mehnat nazariyasi kapitalizmgacha bo`lgan
sharoitlarda qo`llanilishi mumkin, deb hisoblaydi. Uning fikricha, qiymat
faqat "jamiyatning dastlabki holatida", kapitalist va yollanma ishchilar
bo`lmagan, ya'ni oddiy tovar ishlab chiqarilishi sharoitlaridagina mehnat
bilan aniqlanadi (ekvivalentlik to`la mavjud).
Ma'lumki, oddiy tovar ishlab chiqaruvchilar mehnat mahsulotini
sotadilar va sotib oladilar, ishchi kuchi u yerda tovar emas. Tushunarliki, u
sharoitda begona mehnat faqat mehnatning moddiylashgan shaklida "sotib
olinadi". Kapitalizmda esa ishchilar ishchi kuchini tovar sifatida,
sotuvchilar sifatida, kapitalistik ishlab chiqarish vositalari egasi sifatida bu
tovarni sotib oluvchilar sifatida ish yuritadilar, oqibatda jonli va
moddiylashgan mehnat o`rtasida doimiy almashuv ro`y beradi. A.Smit
ishchi kuchi
degan kategoriyani bilmagan, u ishchi o`z mehnatini sotadi
deb o`ylagan. Shu sababli u kapitalizmda haq to`lanmagan mehnatning
o`zlashtirilishini qiymatning mehnat nazariyasi asosida tushuntirib bera
olmagan.
A.Smit qiymatni daromad bilan ham tenglashtirishga uringan. U
aytadiki, ish haqi, foyda va renta har qanday daromadning, xuddi
shuningdek har qanday almashuv qiymatining dastlabki uch manbayidir.
Demak, Smit kapitalizmga xos yana bir qiymat
- daromad nazariyasini
o`ylab topdi, bu yerda daromad ish haqi darajasi, foyda va renta bilan
aniqlanadi. qiymatni daromadlar asosida tushuntirish olimning qiymatning
mehnat nazariyasiga qarama-qarshidir. Bu g`ayriilmiy konsepsiya boshqa
siyosiy iqtisod namoyandalari tomonidan keng foydalaniladi.
