|
7.4. Fiziokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri
A.Smit o`z vaqtida "fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal
bo`lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g`oyalar ichida haqiqatga
eng yaqini edi", - deb aytgan edi. Bu ta'limotning merkantilizmni inkor
qilishi, mehnat bilan yer boylikning asosi ekanligini tan olishi, savdo-
sotiqda bojxona cheklashlarini olib tashlashni taklif etishi nihoyatda
muhimdir. Fiziokratlar boylik tezisi to`g`risida fikr yuritib, boylik - bu
jamiyat mehnati bilan har yili yaratiladigan iste'mol qiymatlaridir, deydilar.
Bu tezis ham A.Smit tomonidan qabul qilingan. Ishlab chiqarish va
taqsimot jarayoniga xos umumiy mehnat doktrinasi, ishlab chiqarishning
takroriyligiga alohida urg`u berilishi katta yutuq hisoblanadi.
Kapital va uning ikki qismga ajratilishi (asosiy va aylanma) takror
ishlab chiqarish, erkin sohibkorlik to`g`risidagi g`oyalar, jamiyatning
sinflarga ajratilishi iqtisodiy ta'limotlarning rivojida keyingi muhim
qadamdir. Hozirgi zamon tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor
munosabatlarining unsurlarini asosan to`g`ri hal etib berdilar. Mehnat bilan
birga yerning boylik asosi deb qabul qilinishida davr ta'siri kuchlidir.
Chunki mamlakatdagi asosiy sinf dehqonlar bo`lib, asosiy boylik qishloq
xo`jaligida yaratilayotgan edi.
Qishloq
xo`jaligini
rivojlantirish
uchun
erkin
bozor
munosabatlariga o`tish va ayniqsa dehqonlarni turli-tuman soliq va
yig`imlardan ozod qilish zarurligi, yagona soliq tizimiga o`tish kerakligi
to`g`risidagi fikr nihoyatda qimmatlidir. Sobiq SSSRda yangi iqtisodiy
siyosatda bu usul qo`l kelgan. Chunki, har bir sohibkor va tadbirkor
shaxsiy
manfaatdorlik
bo`lgan
taqdirdagina
ishlab
chiqarishni
rivojlantirishga intiladi.
148
Takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarayoni uzluksiz davom
etishi, xalq xo`jaligi tarmoqlarining ma'lum proporsiyalarini saqlagan
holda ro`y berishi mumkinligi aniqlab berildi. F.Kenye misolida uch sektor
o`rtasidagi munosabatlar keltirilgan.
Amalda, ayniqsa hozirgi davrda esa bu sektorlar miqdori hiyla ko`p
bo`lib, ular o`rtasidagi aloqalar V.Leontyevning "harajatlar - chiqarish"
tizimida N ta tarmoq uchun ishlab chiqilgan. Ko`rinib turibdiki, bu
g`oyaning kurtaklari fiziokratlarning asarlarida ko`ringan. Hozirgi davrda
buni tarmoqlararo balans deb yuritiladi va u makroekonomik tahlilda va
umuman iqtisodiyotda muhim ahamiyatga egadir. O`sha paytda bo`lajak
iqtisodiy modellarning asoslari vujudga kelgan edi. Bu g`oya klassik
iqtisodiy maktab ta'limoti zanjirining muhim ajralmas qismi sifatida
muhim o`rinni egallaydi.
Shu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta'limotlari nuqtayi
nazaridan fiziokratizm g`oyalari o`z ahamiyatini tezda yo`qotdi va
o`tkinchi xarakterga ega bo`ldi, chunki jahondagi ijtimoiy va iqtisodiy
hayotdagi o`zgarishlar nisbatan mukammal g`oyalar ishlab chiqilishi
zarurligini taqozo etdi va bu amalda ro`y berdi. Ayniqsa, boylikning asosi
(sof mahsulot) faqat qishloq xo`jaligi sohasi bilan chambarchas bog`liq
qilib cheklab qo`yilganligi to`g`risidagi xato tez namoyon bo`lib qoldi,
sanoat inqilobi natijasida ro`y bergan o`zgarishlar tufayli fiziokratizm
g`oyalari unutilayozdi. Bu holat iqtisodiyot osmonidagi yorqin yulduzning
so`nishini eslatadi.
XULOSA
XVIII asrning o`rtalarida Fransiyada iqtisodiy ta'limotlar tarixida
fiziokratizm yo`nalishi yuzaga keldi. Bu ta'limot klassik iqtisodiy
maktabning tarkibiy, butun zanjirning ajralmas qismi sifatida muhim
ahamiyatga egadir. Bu oqimning asosiy vakillari F.Kenye va A.Turgo
mamlakatdagi o`sha davr iqtisodiy holatini har tomonlama tahlil etib,
iqtisodiyotning muhim kategoriyalari bo`yicha qimmatli fikrlarni berdilar.
Ular fermerlarni himoya qilgan holda avvalo merkantilizmdan voz kechib,
boylikning asosiy manbayi mehnat va yer ekanligini ko`rsatdilar. "Tabiiy
tartib" konsepsiyasi asosida "unumli mehnat", "sof mahsulot", kapital
to`g`risidagi ta'limotlar ilgari surildi.
Kapitalistik munosabat, xususiy mulk, erkin baholar, erkin raqobat,
davlatning iqtisodga kam aralashuvi "tabiiy hol" deb tan olindi. Ularning
fikricha, qiymat iste'mol qiymati bo`lib, hatto tabiat, yer in'omi sifatida
149
talqin etiladi. Shundan dehqonchilikdan boshqa sanoat, savdo va xizmat
tarmoqlari unumsiz soha deb qaraladi. Bunday noto`g`ri fikrning paydo
bo`lishi Fransiyaning o`sha davrdagi iqtisodiy ahvoli (agrar mamlakat)
bilan bog`liqdir.
Kapital tushunchasining kiritilishi va uning boshlang`ich va yillik
bo`nak kabi ikki qismga bo`linishi iqtisodiyot tarixida muhim qadamdir.
Shundan doimiy va aylanma kapital g`oyalari ham kelib chiqadi.
F.Kenyening asosiy "Iqtisodiy jadval" asarida jamiyatdagi sinflar
masalasi ko`tariladi, ammo bunda ba'zi kamchiliklar bor, uni A.Turgo
rivojlantirib, o`sha davr uchun to`g`ri xulosalar chiqaradi. Takror
(uzluksiz) ishlab chiqarish jarayoni va yalpi ijtimoiy mahsulot muomalasi
birinchi bor kun tartibiga qo`yiladi. Oddiy takror ishlab chiqarish chizmasi
beriladi va tayyor mahsulotning aylanish tamoyillari ko`rsatiladi, bu o`sha
davr uchun katta kashfiyot edi. Tarmoqlar, ya'ni sektorlararo taqsimotning
aniq proporsiyalari bo`lishi zarurligi qayd etiladi, ma'lumki bu tamoyil
hozirgi davrda ham muhim.
Olim va davlat arbobi A.Turgoning iqtisodiy g`oyalari ancha
mukammal bo`lib, o`sha davrdagi jamiyat va iqtisodiyotdagi jarayonlarni
ancha izchil tahlil etadi va sanoatda kapitalistlar va yollanma ishchilar
mavjudligi hamda beshta sinf borligi e'tirof etiladi. Bu xulosa to`g`ri
xulosadir. A.Turgo sanoat va xizmat sohalariga ijobiy yondashadi. U
kapital va qo`shimcha mahsulot (qiymat) masalalarini ancha mukammal
hal etadi, sanoat, ssuda va kapital haqida fikr yuritadi, lekin oxir-oqibatda
fiziokratizm qobig`idan chiqa olmaydi, qo`shimcha mahsulotning asosiy
shakli yana yerga, yer rentasiga qaytadi. A.Turgo davlat chinovnigi,
aniqrog`i moliya vaziri sifatida ham bir qancha iqtisodiy islohotlarni
o`tkazishga erishadi. Ammo mamlakatdagi ijtimoiy tuzum bu islohotlarga
to`siq edi.
Hozirgi davr tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor
munosabatlarini qo`lladilar, ammo ularning g`oyasi asosan qishloq
xo`jaligi bilan cheklab qo`yildi, barcha fikrlarda mukammallik yetishmas
edi. Bu vazifalar esa keyingi olimlar tomonidan hal etildi.
150
Do'stlaringiz bilan baham: |
