Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

“Eng qiyin vaziyatdan chiqa olgan inson donishmand emas, balki o‘sha 
vaziyatga tushmagan inson donishmandir”, ‒ 
degan dono fikrni yodga soladi
. 
Ta’kidlash lozimki, kasbiy layoqatlikning tarkibiy qismlarini muloqot, 
moslashuvchanlik, ko‘nikma, bilim kabilar tashkil etib, mutaxassisni kasbiy 
452
 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўқитувчи ва мураббийлар кунига 
бағишланган “Ўқитувчи ва мураббийлар – янги Ўзбекистонни барпо этишда катта куч, таянч ва 
суянчимиздир” мавзусидаги тантанали маросимдаги нутқи- www.xs.uz 
453
 Тизимли таҳлил: назария ва амалиёт масалалари / Монография. Р.Самаров ва бошқалар. – Тошкент, 
2017. - 207 б. 

---

384 
layoqatini baholashda (ekspertli baholash) asosiy omillar sifatida quyidagilarni 
inobatga olish lozim. 
- mutaxassisning ixtisosligi, 
- kasbiy ma’lumoti (diplom), 
- kasbiy malakaga egaligi, 
- umumiy mehnat tajribasi va staji, 
- kasbiy stereotipi va psixofiziologik holati, 
- mehnat sharoiti hamda mehnatga bo‘lgan munosabati, 
- kasbiy bilimdonligi va kasbiy tayyorgarligi, 
- o‘z kasbiga sodiqligi va kasbiy faoliyat mahsuli va b.
454
Ijtimoiy ishda ham barcha sohalarda bo‘lgani muvafaqqiyatga ma’lum davr 
mobaynida maxsus ko‘nikma va malakalarning vujudga kelishi hamda yetarlicha 
kasbiy va hayotiy tajribalarni egallagan holda erishiladi. Bunda: 
Birinchi – 
murabbiy yoki ustoz sifatida shakllanish jarayonining optant, 
ya’ni tanlash fazasi davomida mutaxassis kasb tanlash yoki tanlangan kasbini 
obyektiv va subyektiv omillari ta’sirida kasbini o‘zgartirish muammosiga duch 
keladi. Ushbu fazani boshqa fazalar singari aniq bir vaqt bilan chegaralab 
bo‘lmaydi. Negaki, bu har bir shaxsning individual-psixologik xususiyatlariga, 
turmush tarziga bog‘liq. 
Ikkinchi,
ya’ni adept fazasi davomida, inson tanlagan kasbi bilan yashaydi, 
uni to‘liq o‘zlashtirgan bo‘ladi. Kasb mavqeyiga qarab, ushbu bosqich ko‘p-yillar 
mobaynida yoki qisqa davrda o‘zlashtirilishi (masalan, shifokorlik yoki 
haydovchilik kasbi) mumkin. 
Uchinchi –
moslashuv fazasi davomida o‘quv yurtida ijtimoiy ish 
mutaxassisni tayyorlash jarayoni qanchalik yaxshi tashkil etilgan bo‘lmasin, u 
amaliyotga (ishlab chiqarishga) to‘g‘ridan-to‘g‘ri mos kelavermasligi mumkin. 
Shuning uchun yosh mutaxassis bu davr oralig‘ida xulqi (maishiy, kasbiy), hayot 
tarzini yanada barkamollik sari yo‘naltirishi lozim bo‘ladi. 
To‘rtinchi
– 
internal fazasi davomida ijtimoiy ish mutaxassisi tajribali 
bo‘lib, o‘z ishini sevib, kasbiy vazifalarni ishonchli mustaqil bajara oladi. Bu 
kasbiy muvaffaqiyatning ko‘rsatkichlari uning hamkasblari tomonidan ham e’tirof 
etilishi lozim, bu, albatta, o‘sha jamoaning ma’naviy muhitiga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Beshinchi
– 
mohirlik fazasi davomida ijtimoiy ish mutaxassisi eng oson 
vazifalarni ham, hamkasblari bajarish imkoniyatiga ega bo‘lmagan eng murakkab 
vazifalarni ham bajara oladi. U professionallik, universallik asosida o‘z malakasi, 
maxsus sifatlari bilan ajralib turadi. 
Oltinchi
– 
hurmat fazasi davomida ijtimoiy ish mutaxassisi o‘z ishining 
ustasi, professional darajada, hattoki, undan ham yuqori (masalan, tarmoq, 
tarmoqlararo va mamlakat miqyosidA. obro‘ga ega bo‘lgan shaxs bo‘ladi. Bunday 
mutaxassis o‘z tanlagan kasbi doirasida barcha kasbiy talablarga javob beradi 
hamda yuqori malakaviy ko‘rsatkichga (unvon, ilmiy daraja, razryad, kategoriyA. 
454
 Тизимли таҳлил: назария ва амалиёт масалалари / Монография. Р.Самаров ва бошқалар. – Тошкент, 
2017. - 207 б. 

---

385 
ega bo‘ladi. Mutaxassislik sinovidan o‘tgandan so‘ng, hamkasblari o‘rtasida 
ijtimoiy ish mutaxassisi sifatida uning fikri hisobga olina boshlaydi. 
Yettinchi
– 
murabbiylik fazasi davomida faoliyatida erishgan natijalarni 
shogirdlariga yetkazadi
455
. 
Muxtasar qilib aytganda, ushbu fazalarni muvaffaqiyatli bosib o‘tgan har bir 
ijtimoiy ish xodimini ibratli murabbiy (ustoz), ya’ni o‘z kasbining mohir ustasi, 
deb atash mumkin. 
Ijtimoiy xizmat ko‘rsatuvchi shaxslarning psixologik sifatlari quyidagilardan 
iborat: 
- sobitlik, sinchkovlik (biror masalaga oid hujjatlar to‘plamini yuritish bilan 
bog‘liq kundalik ishlar, ma’lumotlar bankini yaratish, to‘ldirish, tahliliy 
jarayonning zaruriy sharti hisoblanadi); 
- ma’lum vaqt tadqiq etilayotgan muammodan chalg‘iy olish; 
- ma’lumot tayyorlashda o‘z uslubini ishlab chiqish qobiliyati (bu ko‘p-yillik 
mehnat samarasi); 
- vaziyatni mazmuni bilan bog‘liq ravishda yozish (bayon etish) uslubini 
o‘zgartira olish (masalan, vaziyat sharhi bayon etishning turli uslublarini talab 
qiladi);
- “guruh” yoki “jamoa” bilan ishlay olish (jamoaviy tahliliy hujjatlarni 
yozishda kerak bo‘ladigan tajriba, qobiliyat); 
- jamoaviy tarzda faoliyat yuritishda o‘z nuqtayi nazariga ega bo‘lish; 
- o‘zini obyektiv tanqid qila olish; 
- doimiy tarzda o‘z ustida ishlash, kamolotga intilish;
- vazifalarni to‘g‘ri belgilash va topshiriq qo‘ya olish va b. 
Ijtimoiy ish xodimi, metrik usullar vositasida jamlangan ma’lumotlardan o‘z 
ishining mahsulini yoxud hisobotini ishlab chiqadi. Bunda, tafakkur operatsiyalari 
amaliy mazmun kasb etadi. Chunki muammoni tahlil etish tafakkurning mantiqiy 
usuli sifatida maydonga chiqadi. Bu esa mavhum tushunchalar yordamida va bir-
biri bilan mustahkam bog‘langan tafakkur operatsiyalari – mavhumlashtirish, 
umum-lashtirish va shu kabilar yordamida amalga oshiriladi. 
Bolalar bilan ishlashda ijtimoiy ishchi
 
quyidagilarning shakllanishi 
ta’minlanishi lozim: 
1) 
Bilish sohasida: 
- bolalarda oila, uning vazifalari, oiladagi o‘zaro munosabatlar, bo‘lajak umr 
yo‘ldoshi, er va xotinning roli, ota va onaning roli, ota-ona va farzandlarning roli, 
aka-uka va opa-singillarning o‘zaro rollari haqidagi hissiy ijobiy tasavvurlarning 
shakllanganligi; 
- uydagi mehnat, oiladagi xo‘jalik, uning budjeti va hokazolar haqida 
nazariy bilimlarning darajasi (suhbatlar, so‘rovnomalar, insholar, mulohazalar, 
hayotiy masalalarni yechish orqali);
- oilaga taaluqli me’yoriy-huquqiy hujjatlardan xabardorlik; 
455
 Қаранг: Жамият ва Қуролли Кучлар феминизациялашуви. - Тошкент: Фан, 2008. 

---

386 
- oilaviy hayotning mohiyati va maqsadini anglash, haqiqiy oilaviy hayot 
haqida, uning og‘irliklari, mashaqqatlari va quvonchlari haqidagi tasavvurlarning 
mavjudligi; 
- oilaviy hayotda o‘z o‘rnini anglash; 
- jinsiy sog‘lom munosabatlar, gigiena va havfsizik haqida tassavvurlarni 
shakllantirish. 
2) Motivatsion-ehtiyoj sohada: 
- oilaviy hayot bilan bog‘liq qarashlar va qadriyatlarning shakllanganligi, 
oiladagi alohida ijtimoiy rollardan birini egallagan shaxs sifatidagi shaxsiy hayot 
rejasining mavjudligi; 
- oilani qadriyat sifatida anglash; 
- shaxsiy oilasini qurishga va o‘z bolalarini tarbiyalashga va boshqa 
anglanilgan ehtiyojlarning mavjudligi; 
3) 
Hissiy sohada:
- sevgi-muhabbat, g‘amxo‘rlik, ishonch, tushunish, hurmat va boshqa 
tushunchalarning shakllanganligi;
- boshqa jins vakillari bilan ijobiy shaxslararo munosabatlarning shakl-
langanligi; 
- sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga, boshqa insonlarga va boshqalarga 
nisbatan o‘z hislarini o‘z o‘rni va joyida namoyon eta olish ko‘nikmalarining 
shakllanganligi; 
- boshqa inson (farzandi, umr yo‘ldoshi, keksalar va boshqalar) uchun 
mas’uliyatni o‘ziga olish qobiliyatining shakllanganligi; 
- birgalikda orom olishni uddalay olish ko‘nikmalarining shakllanganligi; 
- bo‘lajak umr yo‘ldoshining ideallashtirilmagan qiyofasining mavjudligi; 
4) Amaliy faoliyat sohasida: 
- uy xo‘jaligini olib borish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarning shakllanganlik 
darajasi; 
- hayotiy muammolarning mavjudligi va tavsifini haqqoniy baholash 
malakasi (tengdoshlari, birga yashamaydigan qarindoshlari bilan muloqot orqali, 
maxsus tuzilgan vaziyatlardagi muammolarni echish orqali); 
- oila a’zolari va birga istiqomat qilmaydigan qarindoshlarga nisbatan 
qondoshlik hislarining paydo bo‘lishi; 
- kommunikativ ko‘nikmalarning va shaxslararo ziddiyatlarni hal etish 
ko‘nikmalarining mavjudligi; 
- dam olish, bayramlarni tashkil eta olish, oilaviy an’analarni tashkil etish va 
ko‘llab-quvvatlash salohiyati; 
- oilaviy jamg‘arma va mablag‘larni o‘rinli sarflash ko‘nikmasi; 
- shaxsiy gigiyenaga rioya qilish, o‘zining buyumlarini ozoda tutish 
ko‘nikmasi; 
- bolalar, qariyalar va xasta kishilarga g‘amxo‘rlik qila olish ko‘nikmasi va 
h.k.