Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Yohann Gotlib Fixte
dir (1762-1814). U “fan ta’limoti” yoki “fan haqida fan” 
degan tushunchani kiritadi; falsafani u ana shunday nom bilan atadi va falsafada 
o‘z tizimini yaratdi. Falsafa fan haqidagi fan ekan, demak, faylasuf – ta’limotchi – 
muallim, aniqrog‘i, insoniyatning muallimi, tarbiyachisi. Fixte falsafiy tizimining 
asosini “
Men
– 
menman
” va “
Men emas – Menmasman
” degan ikki tamoyil 
tashkil etadi. Birinchi tamoyil Menning o‘ziga moyil bo‘lishi, ya’ni insonning 
196
 Кант И. Сочинения в 6 т. Т. 4, - Т., С. 228. 

---

153 
abadiy yuksaklikka intilishi, ya’ni u bor narsa emas, balki bo‘lishi kerak bo‘lgan 
narsa. Demak, falsafa yoki fan ta’limoti aynan (faylasuf tafakkurida) insoniyatga 
o‘zining cheksiz davom etadigan taraqqiyoti natijasida nimalar qilishi lozimligini 
ko‘rsatib beradi. 
Men-Menman
tamoyili, bu ‒ shunday falsafiy doiraki, undagi 
harakat ibtidosi ayni paytda intiho hamdir. Men, bu ‒ da’vat, talab, bu ‒ 
aynanlikka intilish bizga berilgan emas, balki topshirilgan, buyurilgan. Ana shu 
aynanlikka erishilgan paytda inson ilohiylashadi: inson nima qilishi kerak bo‘lsa, 
o‘shani qila oladi, bordi-yu u, men nimanidir qila olmayman desa, bu uning 
o‘shani xohlamaganidir. Faylasufning axloqiy qarashlari ma’lum ma’noda ana shu 
fikrga asoslangan. 
Men
qisman o‘zini-o‘zi belgilaydi, qisman esa 
Men – emas
tomonidan belgilanadi. Chunki 
Men emas
Men
ning ibtidosi va intihosi 
oralig‘idagi, 
Men
ning o‘z-o‘zini anglashiga, o‘z-o‘ziga yetishuviga xalaqit 
beruvchi, uni mutlaqlikdan chalg‘itib turuvchi hodisalar majmuyidir. Shuning 
uchun 
Men
ning mohiyati hara-katdan, faoliyatdan, tinimsiz o‘z aslini anglab 
borishdan iborat, zero, biz bilishimiz uchun harakat qilmaymiz, balki harakat 
qilishga mo‘ljallaganimiz uchun bilamiz: amaliy aql har qanday aqlning ildizidir. 
Inson faoliyatli mavjudot, uning faoliyatli mavjudotligi o‘z erkini amalga 
oshirishidir. Erkinlik ‒ insoniy borliqni o‘z ixtiyoriga ko‘ra ta’riflashdir. Insondan 
yuksakroq hech narsa yo‘q, chunki u o‘zini erkin axlo-qiy mavjudot sifatida 
namoyon etadi. Inson uchun tabiat vosita darajasidagi narsa: Xudo faqat insonda 
o‘zini ko‘rsatadi tabiatda nimaiki uyg‘un, nimaiki go‘zal bo‘lsa, bari inson 
tufaylidir.
Shunday qilib, Fixtening fikriga ko‘ra, g‘aflat – inson tabiatining o‘zida 
mav-jud bo‘lgan tug‘ma, asl, tub yovuzlik. Inson – dangasa – “…dangasalik – 
barcha illatlarning manbayidir ‒