Янги ва энг янги давр фалсафаси

Янги ва энг янги давр фалсафаси

1-савол. Янги давр Ғарб ва Шарқ фалсафасидаги асосий муаммолар фан ва фалсафанинг вазифаси – инсоннинг табиат устидан ҳукмронлигини кучайтиришга, инсон соғлиғи ва гўзаллигига кўмаклашиш ҳодисаларнинг сабабларини, уларнинг муҳим кучларини ўрганиш зарурлиги англаб етилишига олиб келган. Шу сабабли субстанция ва унинг хоссалари муаммолари Янги даврнинг деярли барча файласуфларини қизиқтирган. Янги давр ғарб фалсуфларининг субстанция, материя, макон ва вақтга оид қарашлари бир-биридан фарқ қиладими? Бу қарашлардаги асосий ғоя нима?

Javob. Xa albatta farq qiladi, har bir davr faylasuflari dunyoqarashlari har xil bo'lganidek yangi davr faylasuflari fikrlari ham har xil bo'lishi tabiiy. Masalan, Fixte Kant metafizikasida uchraydigan dualistik elementlarni tanqid qiladi va “narsa o‘zida” g‘oyasini qabul qilmaydi. Fixte Kant metofizikasini dialektik yo‘l bilan tahlil qilishga urunadi. Keyinchalik bu urunish Shelling va Gegel tomonidan tanqidga uchraydi.
2-савол. Нидерланд файласуфи Бенедикт Спиноза (1632-1677) буни «causa sui» – «ўз-ўзининг сабабчиси» иборасида жуда тўғри ифодалаган. Субстанция деганда у ўз ҳолича мавжуд бўлган ва ўзи орқали зоҳир бўлган, яъни ўзининг мавжудлиги учун бошқа нарсага муҳтож бўлмаган нарсани тушунган. Бунда субстанция қандай тушунилади.
Javob. Spinoza falsafasining asosiy tushunchalaridan biri bu - yagona va cheksiz substansiya bo‘lib, u ayni paytda xudo va tabiat sifatida namoyon bo‘ladi. Dekartdan farqli ravishda Spinoza olamning ilk ibtidosini yagona mohiyatda deb biladi va falsafiy monizm prinsipini yoqlaydi. Substansiya ko‘plab, cheksiz atributlarga ega, inson ulardan faqat “ko‘lam” va “aql”nigina anglay oladi. Har bir atribut o‘zida substansiya mohiyatini aks ettiradi, biroq ular substansiyaga nisbatan chegaralangandir. O‘z navbatida har bir atribut ko‘plab “moduslarning” yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Aynan moduslarning namoyon bo‘lish shakli tufayli biz atributlarning alohida birligini bila olamiz. Spinozaga ko‘ra moddiylik va nomoddiylik alohida substansiya bo‘lmay, aksincha, bir mohiyatning ikki xil shakldagi ko‘rinishidir. Shu bois insonning aqlni idrok etishi jismni, jismni idrok etishi esa aqlni bilishi deya baxolanadi.
3- савол: Лейбницнинг «монадологияси», яъни монадалар ҳақидаги таълимоти монизмми, дуализмми ёки плюрализмми?
Javob. Monadalar” Leybnits falsafasining markaziy tushunchalaridan biri xisoblanadi. Monadalar bo‘linmas mohiyat bo‘lib, butun borliq ularning yig‘indisidan tashkil topgan. Monadalar alohida birlik bo‘lib, o‘zaro ta’sirga ega emas. Monadalar quyidan yuqoriga qarab, qat’iy ierarxik tarzda tartiblangan. Ierarxiyaning quyida joylashgan monadalar moddiy borliqni tashkil qiladi. Ierarxiyaning yuqori qismida esa nomoddiy borliqni tashkil qiluvchi monadalar joylashadi. Natijada Leybnitsning monadalar olami xudoni “oliy monada” sifatida aks etiradi. Uning “bizning olam tasavvurdagi olamlarning eng yaxshisidir” degan so‘zlar bilan ifodalanuvchi falsafiy optemistik konsepsiyasi ham monadalarning tartiblanish g‘oyasiga asoslanadi. Shu jihatdan aytishimiz mumkinki "monadologiya" monizm g'oyasiga kiradi.

4-савол: Қуйидаги қарашлар идеализмнинг қайси шаклига мос келади? а)Дунё биздан ташқарида мавжуд бўла олмайди. Унинг реаллиги бизнинг онгимизга боғлиқ. (Р.Тагор) б)Оламнинг яратувчиси кўпроқ соф математикга ўхшаб кўринади (Д.Джипс), в) Билувчи - мен –мавжудликнинг ўзидир, бошқа нарсалар билинувчи, яъни фикрдир, демак мавжуд эмас. (Г.Фихте),

Javob. Neorealizm.
5-савол: Европа цивилизацияси чиндан ҳам цивилизациянинг олий шакли ҳисобланадими ва у бутун инсоният ривожланишига йўл кўрсатишга қодирми?
Javob. Yevropa sivilizatsiyasi haqiqatdan ham juda kuchli sivilizatsiya bo'ldi ammo hozirgi davrda faqat Yevropa emas balki Osiyo va Amerika sivilizatsiyasi ham avj pallada deyish mumkin. Shu jihatdan aytishimiz mumkinki Yevropa sivilizatsiyasi oliy sivilizatsiya emas va insoniyat rivojlanishiga yo'l ko'rsata olmaydi. Birgina misol, hozirgi davrning eng muhim muammosi hisoblangan Karonavirus pandemiyasini nega o'sha rivoj topgan Yevropa sivilizatsiyasi bartaraf etolmayapdi? Demak sivilizatsiya hali davom etadi va hali oliy sivilizatsiya mavjud emas menimcha.
6-савол: Гегел оламнинг асоси дунёвий ақлдан иборат деб ҳисоблайди ва уни мутлоқ ғоя деб атайди. Дунёвий ақл фикрлайди ва унинг тафаккури мантиғи табиатнинг сўнгра инсоннинг пайдо бўлишига мос келувчи тушунчалар тизимининг ташкиллашишига олиб келади. Табиат Гегел фикрича қотиб қолган тушунчалар макони. Бундан Гегелнинг тафаккур ва борлиқ бирлиги ҳақидаги тезиси келиб чиқади: яъни барча ақлли нарсалар ҳақиқатда мавжуд, ҳақиқатда мавжуд нарсалар ақлли. Инсон Мутлоқ ғояга тегишли бўлган мантиқ қонунлари каби фикрлаш қобилиятига эга. Табиатни ва ўз-ўзини ўрганиш жараёнида инсон аста-секинлик билан Мутлоқ ғояни ўрганади. Натижада у ҳам инсон ёрдаимда ўз-ўзини ўрганади. Агар Мутлоқ ғоя ва Худо ўртасида фарқ ва боғликлик мавжуд бўлса у нимада намоён бўлади?
Javob. Xa albatta inson davrlar o'tishi bilan rivojlanib boradi va mutlaq g'oya paydo bo'ladi. Ammo inson har qancha falsafiy bilimga ega bo'lmasin baribir Xudoni bilmaydi, ko'rmaydi, idrok eta olmaydi. Inson bilimi faqat mavjud dunyoni tushunishga imkon beradi. Shuning uchun mutlaq g'оya va Xudo o'rtasida farq va bog'liqlik mavjud emas.
9-савол: ХIХ-ХХ асрда эмпиризм ва рационализм ғояларини инкор қилувчи фалсафий йўналиш иррационализм шаклланди. Унинг асосий ғоялари нимадан иборат?
Javob. Irratsionalizm gumanitar fanlarning o‘ziga xosligiga urg‘u beradi xamda, jamiyat, inson, uning madaniyati tuganmas ob’ekt ekanligini ta’kidlaydi.
10- савол: ХХ аср ўзбек фалсафаси борми? Унинг шаклланиш босқичларини биласизми?
Javob. Albatta o‘zbek falsafasi 20-asrda mavjud edi. Masalan 20-asrda Abdulhamid Cho‘lpon, Behbudiy, Munavvarqori singari faylasuf olimlarimiz ijod etgan. Keyingi yillarda Naim Said, H. Nemat, R. Xolmurodovlar faoliyat ko‘rsatigan.
11-савол: Ўзбек файласуф академиклари ҳақида нималарни биласиз.
Javob. O'zbek faylasuf akademiklari haqida gapirganimizda birinchi o'rinda Ibrohim Mo'minov ko'z oldimizga keladi. U kishi 1907- yilda tug‘ilgan. O‘zbekiston falsafa maktabining asoschisi hisoblanadi.