Tizim va signallarni qayta ishlash O’quv uslubiy majmua

4.6. Signallarga funksiyali ishlov berishning umumiy algoritmlari 
Funksional ishlov berishning asosiy algoritmlari [4, 5, 9]: 
–
vaqt va chastota sohalarida filtrlash algoritmlari; 
–
tasodifiy shovqinlar fonida foydali signallarni aniqlash algoritmlari; 
–
signal va tasvirlarni siqish algoritmlari. 
–
signallarni analitik qayta ishlash. 

---

70 
Vaqt sohasidagi filtrlash algoritmlari chekli va cheksiz impuls xususiyatli 
raqamli filtrlarga asoslangan bo‘lib, ularning sxemalari va ishlashi oldinroq ko‘rib 
chiqilgan edi. Ushbu algoritmlar uchun dastlabki ma’lumotlar vaqt sohasidagi 
signalning joriy qiymatlari hisoblanadi. Filtrlash uchun signalning foydali tarkibiy 
qismini aniqlaydigan signal chastotalari muhim bo‘lib, qolgan chastotalar va 
signalning tegishli qiymatlari birdan kichik koeffitsiyentga ko‘paytiriladi yoki yo‘q 
qilinadi. 
Chastota sohasidagi filtrlash algoritmlari signalni oldindan spektrga 
o‘zgartirish, AChX ni qurish, o‘tkazish diapozoni va spektr kengligini aniqlashni o‘z 
ichiga oladi. Filtrlash chekli filtr o‘tkazish diapozoni doirasidan tashqariga 
chiqadigan spektral koeffitsiyentlarni kamaytirish yoki yo‘q qilish orqali amalga 
oshiriladi. Signal tarkibidagi xalaqitlar tasodifiy yoki doimiy xususiyatli bo‘lishi 
mumkin. Tasodifiy xalaqitlar bir martalik bo‘lishi mumkin. Ular odatda asosiy 
signalga chastota bo‘yicha to‘g‘ri kelmaydi. Doimiy xalaqitlar signalning butun 
uzunligi bo‘ylab mavjud va chastotasi signalga to‘g‘ri kelishi mumkin. Doimiy 
xalaqitlardan xalos bo‘lish va foydali signallarni ajratib olish korrelyatsion tahlil 
yordamida amalga oshiriladi. Bunday tahlil yordamida qayta ishlashga radar 
tizimlari, geofizik tadqiqotlar, nutqga raqamli ishlov berish misol bo‘ladi. 
Vaqt sohasida signalni siqish algoritmlari differensial impuls-kodli 
modulyatsiyasi yordamida amalga oshiriladi (4.11-rasm). 
4.11-rasm. Differensial impuls-kodli modulyatsiya 

---

71 
Bunday holda, analog-raqamli o‘zgartirish jarayonida ikkita qo‘shni 
qiymatlar orasidagi farq hisoblab chiqiladi va bu farq aloqa kanaliga yoki xotiraga 
uzatiladi. Ushbu farqni ifodalaydigan kam miqdordagi raqamlar siqish effektini 
beradi. Ba’zan siqish uchun signal detsimatsiyasi ishlatiladi. 
Spektral sohadagi siqish algoritmi signallar spektri, uning AChX har doim 
vaqt sohasidagi signal qiymatlariga qaraganda pastroq o‘lchovga ega bo‘lganligi 
sababli ta’minlanadi. Bunday holda, siqish koeffitsiyentini yoki kam vaznli spektral 
koeffitsiyentlarni yo‘q qilish orqali yoki kepstr qiymatlarini hisoblash uchun 
qo‘shimcha algoritm yordamida oshirish mumkin. Bu signalning ma’lumotli 
parametrlari (xususiyatlari) sonini ko‘paytirish va kirish signal modeli bo‘lgan 
tegishli fizik jarayonni tanib olish sifatini oshirishga imkon beradi. 
Signalga analitik ishlov berish signalning boshlanish va oxirgi momentlarini, 
uning maydonini, energiyasi va quvvatini hisoblashni, hosila belgisidagi o‘zgarish 
nuqtalarini, maksimalini hisoblashni o‘z ichiga oladi. Maxsus datchiklar yordamida 
tezlik, chiziqli masofalar, tezlanish, aylanishlar soni, rangni o‘lchash, so‘ngra esa 
ularni hisoblash mumkin. Keng tarqalgan ishlov berish usullari va algoritmlaridan 
biri bu analitik funksiyalar, algebraik polinomlar g‘oyasida signallarni aks 
ettirishdir. Bunday vazifalar kompyuter grafikasi, loyixalash, geodeziya va 
kartografiyada keng qo‘llaniladi. Signalni polinomning universal shakliga 
o‘zgartirish vaqt sohasida ham (eng kichik kvadratlar usuli yordamida) va spektral 
sohada ham amalga oshirish mumkin.