|
Hammurapi qonunlari, Bobilning ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy hayoti
Amoriylar
davrida
Bobilning iqtisodiyoti, ijtimoiy-siyosiy tuzumi,
Hammurapining qonunlar to`plami, uning noib va
amaldorlar bilan yozishmalari, xususiy hujjatlar
orqali ma'lum.
Qonunlar to`plamining tuzilishi Hammurapining
jiddiy siyosiy tadbiri edi, chunki bu to`plam
Bobilnng ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini
ta'minlashga qaratilgan edi. Qonunlar to`plami kirish,
qonunlar va xulosani tashkil qilgan uch qismdan
iborat edi.
Hammurapi davrida Bobil iqtisodiyoti sun'iy
sug`orishga asoslangan dehqonchilik, bog`dorchilik,
chorvachilik, hunarmandchilik, ichki va tashqi
savdodan iborat bo`lgan. Qadimgi Bobilda bu davrda
ekin yerlari ko`payadi, bog`dorchilikda xurmo
yetishtirish gullab-yashnaydi, g`alla ekinlaridan,
moyli o`simliklardan yuqori hosil olinadi. Bunday
yutuqlar faqat sun'iy sug`orish tizimini butun
mamlakat miqyosida kengaytirish asosida amalga
oshiriladi. Maxsus amaldorlar katta-kichik kanallarni
ko`rish va ta'minlashni nazorat qilib turganlar. Mari
arxivi hujjatlariga ko`ra aholining barcha mehnatga
qobiliyatli qismi erkin kishilardan tortib qullargacha
202
sug`orish inshootlarini ko`rish va ta'minlash
majburiyatini o’tagan, undan bosh tortganlarga o`lim
jazosigacha berilgan. Hammurapi qonunlarida
maxsus to’rt modda dehqon jamoasining o’z yerida,
sug`orish inshootlariga befarq qarashiga qarshi
qaratilgan, agar dehqonning yeridan qo’shnilar yeriga
suv toshib ketsa, u keltirilgan zararni to’lashga
majbur bo’lgan, agar puli bo’lmasa o’zi va mol-mulki
qo’shniga keltirgan zararni qoplash uchun sotilgan.
Podsho «Hammurapi kanali» deb atalmish katta kanal
qurdirgan.
Chorvachilik yirik hajmda rivojlangan.
Qonunlarda bir necha bor yirik va mayda chorva
to’grisida eslatiladi. Ko’pincha qoramolni, dala
ishlariga, xirmon va yuk tashishga ijraga berilgan.
Hunarmandchilikning xilma-xil sohalari rivojlangan.
Qonunda bajarilgan ish uchun qat'iy baho berilgan va
ishning past sifati uchun hunarmand qattiq jazo
olgan. Hammurapi qonunlar to’plamining 229-
moddasida shunday deyiladi: «Agar quruvchi kishiga
uy qurdi va o’z ishini mustahkam qilmadi, u qurgan
uy yiqilib, uy egasini o’ldirib qo`ydi, bu quruvchi
o’limga hukm qilinishi lozim». Erkin kishini
muvaffaqiyatsiz muolaja qilgan jarrohning
barmoqlari chopilgan (218-modda).
Savdoning rivojlanishiga
butun
Mesopotamiyaning yagona Bobil davlatiga birlashuvi
muhim omil bo’ldi. Bobildan g`alla, xurmo, kunjut
203
yog`i, jun va hunarmandchilik buyumlari eksport
qilingan. Metall, qurilish toshi va yog`och, qullar va
zeb-ziynat buyumlari import qilingan.
Bobilda savdo bilan maxsus savdo agentlari –
tamkarlar shug`ullangan, o’z xizmatlari uchun ular
yer, bog`, uy olganlar va sudxo’rlik bilan ham
shug`ullanganlar. Bobil, Nippur, Ur, Larsa kabi yirik
shaharlar, katta savdo markazlari bo’lgan. Erkin kishi
«avelium»-(«odam») deb atalgan. Qonunlarning
barcha moddalarida xususiy mulk himoya qilingan.
Bobil aholisining asosiy qismini xazinaga
tushadigan soliqlarni to’lovchisi mayda ishlab
chiqaruvchi va mayda mulkdorlar tashkil qilgan. Shu
sababli ularning huquqlari qonun moddalari bilan
himoyalangan.
Misol uchun ba'zi moddalar ularni sudxo’rlar
zo’ravonligidan himoya qilgan: sudxo’rga qarz uchun
hosilni olishi ta'qiqlangan, kumush uchun qarz foizi
20, g`alla qarzi uchun 33 foiz bilan cheklangan.
Garovga olingan kishiga nisbatan shafqatsiz
muomala uchun qat'iy chora o’lim jazosi qo`llangan,
qarz uchun qaramlik 3 yil muddat bilan cheklangan.
Bobil jamiyatida erkin kishilardan tashqari
«mushkenum» atamasi «pastga egilgan» ma'nosini
bildirgan. Mushkenumlar jamoa bilan aloqasi uzilgan,
yeri bo’lmagan kishilar bo’lib, ular cheklangan
fuqarolik huquqiga ega bo’lganlar. Ular podsho
xo`jaligida ishlaganlar, podshodan yerni shartli
204
olganlar. Mushkenumlarga tan jarohat yetkazilsa,
qoidaga ko’ra pul jarimasi to’langan, erkin kishiga
nisbatan talion huquqi (ko’z uchun ko’z, tish uchun
tish) qo`llanilgan. Mushkenumni davolash erkin
kishiga nisbatan ikki marta arzon bo’lgan.
Qonunlarga qaraganda mushkenumlar pul mablag’i va
mulkka egalik qilganlar.
Bobil jamiyatinig eng quyi tabaqasi qullar
(«vardum») bo’lgan. Qullikning manbasi urushlar,
mulkiy tabaqalanish natijasida qarzi uchun qul qilish,
otaning patriarxal hokimiyati ostida oila a'zolarining
huquqsizligi, otaning farzandlarini garovga berish,
qullikka sotish huquqi, ba'zi jinoyatlari uchun qul
qilish (misol uchun, asrandi o’g`ilning o’z ota-
onasidan voz kechishi, xotinning isrofgarchiligi,
jamoachining sun'iy sug`orish inshootiga loqayd
qaragani) va qullarning tabiiy ko’payishi bo’lgan.
Bobilda qulchilik o’ziga xos xususiyatga ega
bo’lgan, qul uncha katta bo’lmagan mulkka ega
bo’lishi mumkin bo’lgan, quldan bo’lgan bolalariga
mulk vasiyat qilish mumkin bo’lgan.
Bobil oilasi ota va er hukmron bo’lgan
patriarxal oila bo’lgan. Oila nikoh shartnomasi
asosida qurilgan va er nikoh sovg`asi, xotin sep
keltirgan. Xotin o’z sepiga va erining sovg`asiga o’z
huquqini saqlagan, erining o’limidan so’ng, bolalar
balog`at yoshiga yetguncha beva oila mulkiga egalik
qilgan. Qonunlar ayolning sog`ligini himoya qilgan,
205
agar ayol eriga yomon muomala qilsa, va uni mol-
mulkini sovursa, ayol qulga aylantirilgan; eriga
xiyonat qilsa, o’lim jazosiga hukm qilingan. Ajralish
va qayta erga chiqish qiyinlashtirilgan. Ota-ona
mulkiga «somondan oltingacha egalik qilish»
huquqiga o’g`il-qiz ega bo’lgan, ammo o’g`ilga
ko’proq moyillik bildirilgan.
Qadimgi Bobil davlati mutlaq bo’lgan. Davlat
boshida podsho turgan, u diniy qonunchilik, sud va
ijroiya hokimiyatiga ega bo’lgan. Podsho yer
zahirasi bepoyon bo’lgan, bu yerlar ijaraga va
xizmati uchun berilgan. Sud hokimiyati mukammal
shakllangan. Podsho sudi yetakchi o’rinda turgan,
ibodatxona sudi, jamoa sudi va kvartal sudlari
mavjud bo’lgan. Sudyalar kollegiyalarga
birlashganlar. Ularga jarchilar, choparlar, kotiblar
kabi sud xodimlari bo`ysungan.
Moliya-soliq mahkamasi kumush va mahsulot,
chorva, hunurmandchilik buyumlari bilan olinadigan
soliq yig`ish bilan shug`ullangan. Podsho hokimiyati
og`ir qurollangan, (redum) yengil janchilardan iborat
qo’shinga tayangan. Ularning huquq-majburiyatlari
Hammurapi qonunlar to’plamining 16-moddasida
belgilangan. Harbiylar xizmatlari uchun yer-mulk
olganlar. Qonun askarlarni harbiy boshliqlar
zo’ravonligidan himoya qilgan, ularni asirlikdan
qutqarish uchun to’lov belgilangan, jangchi oilasi
moddiy ta'minlangan. Askarlar harbiy xizmatni
206
sidqidildan o’tashlari zarur bo’lgan, aks holda ular
o’lim jazosiga hukm qilinganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
