410
limfotcitlar va eozinofillar uchraydi. Jinsiy tcikl da-
254- rasm. Sut bezi. Gematoksilpn-eozpn bilap bo’yalgan. 06. 20. sk. 10
\
__bo’lakchalarare sut yo’llari; 2- bo’lakchalararo birnktiruvchi to’qima;
3 - bez bo’lakchalari; 4 - oxirgi sekretor bo’limlar.
vomida sekretor bo’lim oxirlarida ma’lum bir o’zgarishlar bo’-
lib o’tadi.
Al’veolalarning kattalashuvi ovulyatciyadan bir necha kun ol-
din boshlanib, 20-kungacha davom etadi. Ammo 22-23-kunlardan
boshlab, ko’p al’veolalarda proliferatciya jarayoni to’xtab, kichik-
lashadi. Menstruatciyadan 9-10 kun o’tgandan keyin sut bezlari-
ning o’sishi yangitdan boshlanadi.
Sut yo’llari diametriga qarab yo bir qavatli kubsimon, yoki
tcilindrosimon epiteliy bilan qoplanadi. So’rg’ichga yaqinlashgan
sari epiteliy ikki qatorli bo’ladi, sut teshigi sohasida u ko’p
qavatliga aylanadi.
Sut bezining so’rg’ichi terining bo’rtmasidan iborat bo’lib,
uning epidermisi kuchli ravishda pigmentlashgan va yuqori qavat-lari muguzlangan. Derma
so’rg’ich va so’rg’ich atrofi sohasida epi-dermisga baland so’rg’ichlar hosil qilib botib kiradi.
SHu er, ayniqsa, kapsulaga o’ralgan retceptor nerv oxirlariga boydir. Bu zonada retceptorlarning
mo’lligi laktatciya davrida sut bezi aso-siy faoliyatining nerv reflektor mexanizmlarga bog’liq
ekanli-gini ko’rsatadi. So’rg’ichning asosida so’rg’ichning taranglashuviga yordam beruvchi, sut
chiqaruv yo’lining og’zida joylashgan aylana eilliq mushak tolalari yotadi.
Bundan tashqari,
so’rg’ich atrofi dermasida radial yotuvchi mushak tutamlarining qisqarishidan so’rg’ich bo’rtib
turadi. So’rg’ich atrof maydonida ter va yog’ bezlari xam mavjud.
Sut bezlarining biriktiruvchi to’qimasida qon tomirlar mo’l. So’rg’ich sohasida, so’rg’ich
venalarini qon bilan to’ldirib, o’ziga xos erektciyani yuzaga keltiruvchi arteriolovenulyar
anastomozlar joylashadi.
Sut bezlarining homiladorlik va laktatciya davridagi tuzi-yaishi.
Homiladorlikning birinchi
oylaridan boshlab naysimon bo’shlig’i bor, baland eiteliy bilan qoplangan sut yo’llari zo’r berib
o’sa boshlaydi. Uning devorlarida ko’p sonli sekretor oxir-lar (al’veolalar) paydo bo’lib, uning
bo’shlig’i kengayadi. Sekre-tor oxirlarini bo’lib turuvchi biriktiruvchi to’qimaga leykotcit-lar
to’planadi. Tarmoqlangan sut yo’li va yiriklashgan al’veola-larda sekretciya belgisi ko’rinmaydi.
Homiladorlikning
uchinchi oyining oxiri, to’rtinchi oyining boshida sekretciyaning birinchi
belgilari ko’rina boshlaydi. Homiladorlikning oxirgi kunlari va bola tug’ilganidan so’ng
dastlabki kunlarda ajralgan sekret yirik yog’ tomchilari saqlaydi va sutdan bir oz boshqa tarkibga
ega bo’lgan og’i.z suti (colostrum) dan iboratdir. Og’iz suti og’iz tanachalari deb nomlanuvchi,
yog’ tomchilarni yutib olgan leykotcit-lar borligi va yirik
yo’
tomchilarining ko’pligi bilan
ajralib turadi. Ajraladigan og’iz sutining miqdori juda ozgina. Sut emizish davri boshlanishi
411
bilan og’iz suti tanachalari yo’qoladi
va odatda, tug’ruqdan bir sutkadan so’ng, sekretciya
jarayoni deyar-li butun bez bo’ylab tarqalib, uning intensivligi tez oshadi. Ammo birinchi to’rt
kun mobaynida (ba’zan 8 kungacha) og’iz suti ajralishi davom etadi va faqat keyingina bez
oddiy sut ajra-tishga moslashib oladi.
Sut 1-2% oqsil moddalar, 3-4% yog’, 5% qand va 0,6% le-tcitin saqlovchi emul’siyadan iborat
bo’ladi. Sut bezlarining bo’-limlari o’z ish faoliyati jarayonida o’pka atcinuslari ko’rinishi-ni
eslatadi. Sut bezlarining sekretor faoliyati eng avjiga chiqqan paytida bez al’veolalari devorida
yirik sekretor hu-jayralar, uning ostida, nozik bazal membranada, mioepiteliy hujayralar yotadi.
Al’veolalar bir vaqtning o’zida sekret aj-ratmaganligi uchun turlicha ko’rinishga ega. Sut
ajratgan al’veo-lalarda epiteliy yassi bo’lsa, sut donachalari saqlagan bez hujayralari bo’ychan
ko’rinishga ega bo’ladi.
Sut bezlari sekretor tciklining sekretciya davrida al’veola .hujayrasi
baland prizmatik shaklga
ega bo’lib, ularning apikal yuzalari al’veola bo’shlig’iga gumbazsimon chiqib turadi. Bez hu-
jayrasining tcitoplazmasida ko’p sonli mitoxondriylar, uch qis-mida yog’ to’plamlari, oqsil
donachalari va vakuolalar yig’iladi. Sut bezlarining sekretciyasi apokrin tipda bo’ladi.
Sekret ajralgandan so’ng bez hujayralari yassilanib qoladi. So’ngra bu hujayralar yangitdan
yiriklashadi, balandligi oshadi :va ularda yana sekretor donalarning yig’ilishi boshlanadi. SHun-
,day qilib, sekretor tcikl qaytariladi. Laktatciya davri tugagan-dan so’ng,
bez involyutciyaga
uchraydi. Oxirgi bo’limlar - al’veo-lalar puchayadi, epiteliy ko’p myqdordagi makrofaglar
tomonidan fagotcitoz qilinadi, va bez narenximasining reduktciyasi tufay-
li sut bez homiladorlikdan oldin qanday bo’lsa, shu holatga qay-tadi. Ammo homiladorlik
davrida hosil bo’lgan al’veolalarning bir qismi saqlanib qoladi.
Klimaks boshlanganda sut bezlaridagi reduktcion o’zgarishlar chuqurlashib bez parenximasi
asta-sekin biriktiruvchi to’qima bi-lan almashinadi.
Sut bezlari sraoliyatining boshqarilishi. Sut bezlarining laktatciyaga
tayyorlanishida
tuxumdonning estrogen va progestron gormonlari muhim ahamiyatga ega. Bir vaqtning o’zida
ovarial gormonlar sut hosil bo’lishini susaytiradi. Pla-tcenta gormonlari ham shunday ta’sir
ko’rsatadi. SHuning uchun shakllanmagan sut bezida, normada sutning ajratishi tug’ruqdan
so’ng bola yo’ldoshi gormonlarining ta’siri to’xtagandan keyin boshlanadi. Ammo sut hosil
bo’lishida asosiy rol’ nerv-reflektor mexanizmi yordamida bajariladi. Bu refleksda oksitotcin
gor-monning roli ham katta. SHunday qilib, sut bezining faoliyatn
nerv va gumoral omillar
yordamida boshqariladi.
