Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

R
--G
OUI 
o’simgl sag\i g - 
Genzen tugunchasi sat.\i; d-birlamchi tasma sathi; (A.G. Knorre, 1969). 
1-pusht ektodermasi; 2 - amnien ektedermzsi; z - chezedvrcha; 4 - engoderaa 5 - prexor-. 
dal plastinka; 6,7 - xordal («besh») o’simta; 8-Genzen tugunchasi (birlamchi chuqurcha bilan ' 
9 -birlamchi tasmacha; 10 - nerv plastinkasi. 
day qilib, odam homilasi rivojlanishining bu bosqichida, xud-di qushlardagi kabi, pusht uch 
varaqdan iborat bo’ladi. 
Alantoisning shakllanish jarayoni ham shu davrga tegishlidir. Homila ichak nayining orqa 
bo’limidan barmoqsimon entodermal o’simta hosil bo’ladi. Bu o’simta homiladan tashqari 
mezenximadan iborat amnion oyoqcha bo’ylab o’sib, xorionga etib boradi. Allan-tois 
mezenximasi bo’ylab xorionga tomon qon tomirlar o’sib kirishi tufayli homila va ona organizmi 
orasida homilani oziqlantiruvchi aloqa paydo bo’ladi. SHunday qilib, homilani oziqlantirish va 
nafas oldirish vazifasini allantois va xo-rion bajaradi. Homilaga oziq modda va kislorod ona qoni 
bi-lan etkazib beriladi. 
Gastrulyatciyaning oxirida homilaning vaqtincha (provizor) organlarining shakllanishi batamom 
tugallanadi va hamma or-ganlarning rivojlanishiga asos solinadi. Embrional taraqqiyog-ning 17-
kunlarida homila o’q organlarining shakllanish davri boshlanadi (257-rasm). 
Ektodermadan nerv plastinkasi ajrala borib, avval ikki tomoni yostiqchasimon, qalinlashgan nerv 
tarnovchasiga aylanadi. Bo’lg’usi ganglioz plastinkani hosil qiluvchi hujayralar tutgan 
yostiqchalar bir-biriga yaqinlashishi va nerv tarnovchasining ek-todermasiga botib kirishi tufayli 
nerv nayi hosil bo’ladi va ektodermadan ajraladi. YUqori qismi yana ektoderma bilan o’rab 

---

416 
olinadi. Ektoderma ostiga ko’chgan nerv yostiqchalari nerv nayi-ning ikki yonidagi ganglioz 
plastinkalarga aylanadi. 
Nerv nayi - neyrulaning vujudga kelishi - homilaning ay-rim qismlarida bir vaqtda yuz 
bermaydi. Nerv nayining yopilishi dastlab homilaning bo’yin qismida boshlanib, keyinchalik 
miya pufakchalari hosil bo’layotgan kranial tomonga tarqaladi. Nerv nayining bor bo’yicha 
tutashishi homila rivojlanishining 20-kun-larida tugaydi. Bu vaqtda nerv nayining bo’shlig’i 
boshqa muhit bilan faqat homilaning old qismidagi neyropor va orqa qismi-dagi nerv-ichak 
kanali orqali bog’langan bo’ladi. 5-6 kun ichida bu ikki teshik ham bekiladi. Ayni shu davrda 
ganglioz plastin-kalar segmentlarga ajraladi va bu orqa miya tugunlarining ri-vojlanishiga asos 
bo’ladi. Vegetativ nerv sistemasiga qarashli organlar ganglioz plastinkalardan ko’chib chiqqan 
hujayra ele-mentlaridan vujudga keladi. 
Boshqa umurtqalilardagi kabi odamda xordal o’simta ham pro-vizor organ bo’lib, qayta 
so’rilishga uchraydi va uning o’rniga me-zenxima o’sib kiradi. 
Odam 
organogenezining 
dastlabki davrida mezoderma diffe-rentciallashishining boshlanishiga 
qarab p r e s o m i t va s o m i t bosqichlari tafovut etiladi. 
Presomit bosqichi odam homilasi taraqqiyotining 14-21, somit bosqichi esa 21-31-kunlariga 
to’g’ri keladi. Presomit boe-qichi mezodermaning dorzal qismida segmentlarning, ya’ni somit-
larning yo’qligi bilan xarakterlanadi. Bu davrda homila avval ovalsimon bo’lib, keyin bo’yiga 
qarab cho’ziladi. Homila tanasi- 
ning orqa qismi ingichkadashib, noksimon shaklga keladi. Rivoj--lanishning presomit 
bosqichidzgi homila tanasining turli erla--ridagi embrional kurtaqlarining o’zaro nisbati ham har 
xildir. 
Tananing kranial qismida prexordal plastinkaning kurtagi paydo bo’lsa, nerv plastinkasining 
yuzasida bo’lama egatning pay--do bo’lishi nerv to’qimasi takomilining boshlanishidan darak 
beradi. Mezoderma homilaning butun tanasi bo’ylab yagona plast-shaklida joylashadi. Unda 
splonxnotom va dorzal sigmentlarga. bo’linish belgilari ko’rinmaydi. 
Rivojlanish jarayonida mezoderma differentciallashishi va homila tanasida somitlarning paydo 
bo’lishi boshlangan davr ho-mila taraqqiyotining 
somit davri 
hisoblanadi. Bu davr embrioge-. 
nezning 21-kunidan boshlanadi va 10 sutka davom etadi. Mezoder--mal varaqlarning dorzal 
qismlari xordaning yonlarida yotuvchi zich segmentlarga, ya’ni somitlarga ajraladi. Bu jarayon 
dastlab' homilaning bosh qismida botcmansa-da, tezda kaudal yo’nalishda tarqaladi va 35-kunga 
kelib, somitlarni hosil qiladi. Mezoder-. maning ventral segmentlari splanxnotomlar deb 
ataluvchi ikki varaqqa ajraladi. Mezodermaning segmentlari va splanxnotom--lar oralig’idagi 
qismi ham segment oyoqchalar deb ataluv-chi qismlarga bo’linadi. Lekin homilaning orqa 
qismida mezoder-maning bunday bo’limlari segmentlarga ajralmaydi. Bu segment--lanmagan 
mezoderma metanefrogen to’qima nomini oladi. SHu tariqa differentciallashish jarayonida 
mezoderma 3 qismga: somitlarga, somit oyoqchalariga va yon plastinkalar yoki splanx-
notomlarga bo’linadi. SHu vaqtning o’zidayoq somitlarni tashkil etuvchi to’qima ham 
differentciallashadi. Har bir somit materia-li lateral dermatomga, m e d-i a l-s k l e r-ot.o mt a va 
ular, orasidagi miotom kabi 3 bo’lak kurtakka bo’linadi. Keyinchalik dermatom g’ovaklashib 
terining biriktiruvchi to’qima qismi bo’l-mish dermaning hosil bo’lishi uchun asos bo’ladi. 
Sklerotomdan skeletogen mezenxima rivojlanadi. 
Miotom vaqtincha zich kurtak shaklida saqlanib, keyinchalik undan ko’ndalang-targ’il somatik 
muskullar rivojlanadi. Bir--lamchi embrional biriktiruvchi to’qima bo’lmish mezenxima mezo-
dermaning differentciallashishi tufayli vujudga keladi. Mezen-. xima umuman mezodermadan 
hosil bo’lsa-da, uning shakllanishida homilaning boshqa varaqlari (ektodermaning hosilasi 
bo’lmish ganglioz plastinkalardan ajralib chiqqan hujayralar va ichak nayining entodermasi) ham 
ishtirok etadi. 
Homilaning provizor organlardan ajralish davrida ichak nayi, ya’ni ichak entodermasi hosil bo’la 
boshlaydi (258-rasm). Bu-jarayon rivojlanishning 20-kunida yaqqol ko’rinadi. Tana bukla-masi 
dastlab homilaning ikki uchidan boshlanadi. Buklama chu-qurlasha borib, bo’lg’usi ichak 
entodermasini sariqlik qopchasi entodermasidan ajratadi. CHuqurlashish natijasida buklama ho-

---

417 
mila tanasiga botib kiradi. Uning qirralari yaqinlashadi, birikadi va shu tariqa nay hosil bo’ladi. 
Buklamaning nayga ay-lanish protcessi homilaning oldingi va orqa qismlaridan boshla- 
258- rasm. Odam pushti tanasining pushtdan tashqari qismlardan ajralishining dpstlabki 
bosqichi. Uch hafgalik pusht. 
1__teri ektodermasi; 2 - nerz tarnezchasi; 3 - amnion ektodermasi; 4 - amnion mezoder- 
-masi; 5-ichak entodermaei; 6 -sariqlik entodermasn; 7-xorda; 8 - allontsms; 9 - yurak- 
ning endotelial kurtaklari; 10 - perikardial bo’shliq; 11 -qon orolchalari{ 12 - amnioi 
oyoqchasi; 13 - xorial plaotinka; 14 - xornon vorsinkasi (Pztendan). 
nib, medial qismga tarqaladi. Lekin homila o’rtasida nay hosil bo’lishi to’liq yuz bermaydi, u 
erda nay bo’shlig’ini sariqlik qop-chasi bo’shlig’i bilan hosil bo’lgan teshik tutashtirib turadi. 
To’r-tinchi haftaning boshlarida homilaning oldingi uchi tomonida og’iz chuqurchasi deb 
ataluvchi ektoderma botiqligi yuzaga keladi. Botiqlik chuqurlashib, ichak nayining old uchiga 
etib boradi. Og’iz chuqurchasi va ichak nayi devorlari bir-biriga tegib turgan .joyda qo’shiladi. 
Xuddi shu tariqa ichak nayining boshqa uchida ham anal teshik vujudga keladi. 
Homiladorlikning ikkinchi oyida bo’lg’usi bolaning deyarli: hamma organlari rivojlanishi uchun 
asos vujudga keladi. SHu davrda umumiy tarzda bosh, tana, qo’l va oyoqlar shakllanadi. 
Homilaning hosil bo’lgan uchta varag’idan etuk organizmning hamma to’qima va a’zolari 
rivojlanadi. Jumladan, ektoder-m a d a n teri qoplamasi va uning hosilalari, og’iz bo’shlig’i va 
uning barcha a’zolari, nerv to’qimasi rivojlanadi. Ento der-m a ichak nayi va yirik hazm bezlari 
(jigar, oshqozon osti be-zi), ayrim endokrin bezlar takomilida ishtirok etadi. Mezo-d e r m a esa 
barcha a’zolarning biriktiruvchi to’qnmali asosining, ko’ndalang-targ’il va silliq mushaklar 
hamda tayanch-trofik tuzil-malar (qon, limfa, tog’ay, suyak) ning hosil bo’lishida ishtirok' etadi.