Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

Jazıwshınıń romanları 
 
Respublikamız xalqı arasında kóp jıllar dawamında dóretiwshilik hám xızmet babındaǵı 
saparlar K.Sultanovtı kólemli shıǵarmalar dóretiwine tásirin tiygizdi. Ápiwayı xalıq turmısın 
úyreniw hám dóretiwshilik izleniw arqalı ol «Aqdárya», «Ájiniyaz» romanların, «Ómir dápteri» 
roman-memuarın dóretti.
«Aqdárya» romanı ózbek (1963), rus (1974 Moskvada) tillerinde járiyalandı. Romanda 
Ullı Watandarlıq urıs jıllarındaǵı Moynaq balıqshılarınıń turmısın hár tárepleme ashıp beredi. 
Romanda xalıq qatlamınıń hár qıylı minezdegi, psixologiyadaǵı obrazları kórkem súwretlengen. 
Romanda márt te, qorqaq ta, jigerli de, jigersiz de, hújdanlı da, byurokrat ta, keńpeyil de, qullası 
turmıs qanday qatlamlardan ibarat bolsa kópshiligi qaharman sıpatında qatńastırılǵan.
Roman tuwralı Á.Qojıqbaev «Aqdáryanı oqıǵanda» (Ámiwdárya, 1963, 10-san), I.Saǵitov 
«Aqdárya romanı tuwralı oylar» (Ámiwdárya, 1963, 12), Q.Maqsetov «Watandarlıq urıs dáwiri 
haqqında haqıyqatlıq» (Á.1962,10), qazaq ádebiyatshısı T.Álimqulov «Bir uwıs topıraq» (Sov 
QQ, 1963) maqalaların járiyaladı. Ádebiyatshılar ortasında Qádir qashqın hám Tilewmuratov 
obrazları átirapında talas-tartıslı pikirler ortaǵa qoyıldı.
Roman ortaǵa áhmiyetli máseleni qoyǵan, usı máseleni ómirsheń turmıs hádiyseleri arqalı 
ashıp bere alǵan, realistlik sıpatlar tereń, qaharmanlar xarakteri olardıń háreketi hám oy-
tolǵanısları arqalı ashılǵan, obrazlardıń daralıq hám ulıwmalıq sıpatları anıq ashılǵan. Roman 
tipik turmıs sharayatlarınan kelip shıqqan turmıs haqıyqatlıǵınıń kórkem sáwlesi dep bahalawǵa 
boladı. Urıs dáwiriniń qıyın sharayatı, kempir-ǵarrı, qız kelinshekler, jas balalardıń awır miynet 
atqarıwı, ulları frontqa atlanǵan analardıń dárti, yarınıń aman-esen keliwin úmit etip kútken qız-
jawanlardıń saǵınıshları ulıwma xalıqlıq sıpatqa iye tipik waqıyalar edi. Jazıwshı urıs jıllarındaǵı 
adamlardıń turmıs tárizin pidákerlik miynetin, Watanǵa shın berilgenlik sezimlerin Nazlı 
kempirdiń xojalıǵındaǵı júz bergen waqıyalarǵa baylanıslı ashıp beriledi. Tiykarǵı konflikt urıs 
keltirip shıǵarǵan awır sharayatlar hám onı jeńiw ushın alıp barılǵan tıldaǵı qaharmanlıq 
háreketler bolıp esaplanadı. Sonday-aq, Nazlı kempir menen Jámiylanıń ata-anası arasındaǵı, 
Jámiyla menen Saliyma arasındaǵı, Sapar menen Jámiyla arasındaǵı kishkene konfliktler 
qaharman obrazların tolıqtırıwshılıq sıpatqa iye.
Roman tematikası hám ideyası, mazmunı boyınsha da Ótegen Ayjanovtıń 

Aral 
qushaǵında

romanı menen tikkeley baylanıslı. Eki avtor da kitaplarında tek kórkem sóz sheberi 
bolıp qalmastan, al ózleri sóz etken waqıyalardı tereńnen biletuǵın qánige sıpatında seziledi. 
Bunısız shıǵarma tásirli shıqpas ta edi. Romanda tiykarǵı obrazlar bolǵan Nazlı kempir, Sapar, 
Jamiyla, Jumabay obrazları avtor poziciyasın kitap oqıwshılarǵa jetkeriwde úlken áhmiyetke iye 
bolıp esaplanadı. Unamsız obrazlardıń (Qádir, Salima) roman aqırında xalıq qatarına qosılıp 

---

60 
miynet etiwi dıqqattı ózine tartadı. Romanda eń sheber dóretilgen eki obraz bar. Bular Nazlı 
kempir hám Jámiyla obrazları. Shıǵarmanıń baslı tabısı da usı obrazlar arqalı júzege keledi. 
Romanda konflikt hám syujet haqıyqat turmıs waqıyalarına qurılǵanlıǵın kóremiz. Sol dáwirde 
dórelgen basqa romanlardaǵıday asa siyasatlastırıw, hár túrli klasslar arasındaǵı gúreske asa 
itibar beriwshilik bul romanda ushıraspaydı. 
Shıǵarmada Nazlı kempir oraylıq orındı iyeleydi. Roman onıń dártli sózleri menen 
baslanadı: 
«Urıs ápsheriń ábeshiy!.. ne degen atı shuwlı jıyınsań!.. Saǵiyranıń júregine hásiret 
salasań!.. Ál kelinshek shaǵındaǵı analardıń múyizdey qara shashlarınıń mezgilsiz buyrıl 
tartıwına kim gúnalı? Sen!.. Biygúna náresteniń atasın, atanıń botasın miyrimli qushaǵınan julıp 
alıp, bawırın sholań etken sen!.. Jerdi qırıq parsha, eldi toz-toz etip jaralap, tınıq suwdı 
bılǵaysań» Al kerek bolsa jalǵızımdı!.. Naymıt!... Qarıq bola ǵoy!... Hásseniy!... 
Nazlı kempir bawırı keń, miyirman, qıyınshılıqlarǵa tózimli, aqıl parasat hám mártlik 
penen jeńip biletuǵın qaysar ananıń gúressheń obrazı jaratılǵan. Bul obrazǵa urıs dáwirindegi 
barlıq analarǵa tán qayǵı hásiretler, úmitler jámlestirilip berilgen.
Sapar obrazı Watanın eli xalqın, óz kásibin berilip súygen márt jawınger obrazında 
tulǵalanǵan.
Jazıwshı Jámiyla hám Nazlı kempir obrazların sheber dórete alǵan. Ásirese, Jámiyla jigerli 
hám isine sadıq, enesine barınsha miyirman hayal. Jigitler frontqa ketkende kolxozda islep, 
ulıwma xalıqlıq iske járdem beredi. Qıyınshılıqlarǵa albıramaydı. Jumabay obrazı da avtordıń 
úlken tabıslarınıń biri. Ol hadal kewilli, miynetkesh jigit. Jan-táni menen miynet islep óziniń 
fronttaǵı doslarına járdem etedi. Sapar menen bolǵan doslıǵın, oǵan bolǵan sadıqlıǵın hámme 
nárseden de joqarı qoyadı. 
Romanda Nazlı kempirdiń balası Sapar urısqa ketedi. Frontqa ketken jigitlerdiń ornına 
kolxoz jumısına jas balalı hayallar shıǵadı. Sapardıń kelinshegi Jamiyla da kúyewiniń ornına 
balıq awlawǵa baradı. Nazlı kempir úydegi aqlıǵına qarap qaladı. Jámiyla kúyewiniń dostı, 
óziniń qurdası Jumabay menen teńizden balıq awlaydı. Kóp sanlı qıyınshılıqlarǵa gezlesedi, 
bólinip ıǵıp ketken muzdıń ústinde birneshe kún qalıp qoyıwlarǵa da duwshakerlesedi. 
Nazlı kempirdiń aqıllılıǵı, mártligi fronttaǵı balası Sapardan óldi degen xabar kelgende 
kórinedi. Birinshiden, ol basqa kempirler qusap aybaraq salıp jılamaydı. Bunda kelini Jámiylanıń 
kewil-keypiyatın túsirgisi kelmeydi. Ekinshiden, Nazlı kempir balasınan kórgen aqlıǵı 
Áskerbaydan ayırılıp qalıwdan qorqıp, kelini Jámiylanı óz awılınıń jigiti, Sapardıń jorası 
Jumabayǵa turmısqa shıǵıwına tilekleslik bildiredi. Ondaǵı oyı aqlıǵı kóz aldında júriwi edi. 
Romanda burın dúkanshı, fronttan qashqan Qádirdiń háreketleri de júdá isenimli túrde 
súwretlengen. Romanǵa sın pikir bildirgen ádebiyatshılar ayne usı obraz dógereginde bir qansha 
talas-tartıslı pikirler bildirdi. Biraq bul obraz arqalı shıǵarmanıń tásirsheńligi ele de artıp, urıs 
dáwiriniń qıyınshılıqları ayqın sáwlelenedi. 
Romanda Nazlı kempir, Sapar, Jámiyla, Jumabay obrazların tolıqtırıw maqsetinde ápiwayı 
balıqshılar Máteke, Qaliyla quwaqı obrazları menen, el basshıları Tilemis Saburov hám 
Tilewmuratov obrazları tolıq jaratılǵan.
Romanda Aral boyınıń bay tábiyatı, teńizdiń sırlı tábiyatı, dawıl, seń ıǵıw usaǵan peyzajlıq 
detallar da qaharmanlar háreket etetuǵın sharayatlardı júzege keltiriw menen birge olardıń 
xarakterin tolıqtırıwshılıq xızmetin at qaradı. Qamıslıqta qashıp júrgen Qádir waqıyasına 
baylanıslı epizodlarda tábiyat kórinisleri tabıslı súwretlengen.

---

61 
K.Sultanovtıń 

Ájiniyaz

atlı tariyxıy shıǵarması XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırı Ájiniyaz 
Qosıbay ulınıń ómirinen alıp jazılǵan. Shıǵarmanıń mazmunı Ájiniyazdıń jaslıq gezindegi xalıq 
ómiriniń sociallıq qarama-qarsılıǵına qurılǵan. Romanda bala jigit Ájiniyazdıń táǵdirine 
baylanıslı kóp waqıyalar súwretlengen. Ol Qulımbet bay, Xalmurat bay, Mashiriplerdiń xalıqtı 
jónsiz azaplawına narazı bolıp, olarǵa qarsı gúres aparadı, óz ákesi Qosıbay, Ótemurat, Erejep, 
Qayıplardıń isine súysinip qaraydı. Romanda shayırdıń ómirine baylanıslı qızıqlı waqıyalar orın 
alǵan.
Bul roman bir qansha ilimpazlardıń dıqqat orayında boldı. M.Nurmuxammedov, I.Saǵitov, 
K. Xudaybergenov, J.Narımbetov, Á.Qojıqbaev, Zoya Nasurıllaeva h.t.b. ilimpazlar bul roman 
tuwralı bir qansha pikirlerdi ortaǵa tasladı. Roman janrı boyınsha tariyxıy-avtobiografiyalıq 
roman bolıp esaplanadı.
Romanda Ájiniyazdıń ómirine baylanıslı Asanbaydıń, Amangeldi batırdıń, Ernazardıń, 
Esengeldiniń, Tóremurat suwpı menen Muhammed Pananıń, Maxmud Rashid xannıń táǵdiri 
haqqında tariyxıy waqıyalar súwretlenedi. Shıǵarmada Ájiniyazdıń oy-órisiniń ósiwine 
Maqtumqulınıń qosıqları tásir jasaǵanlıǵın isenimli súwretlegen. 
Ulıwma, bul roman 1960-jıllardaǵı qaraqalpaq prozasınıń tabıslarınıń biri boldı.
K.Sultanov bunnan basqa da 

Aǵalardıń áńgimesi

atlı povestiniń avtorı.
Avtordıń poeziyalıq hám prozalıq shıǵarmalarında birinshi gezekte xalıqlıq tilden sheber 
paydalanǵanın kóremiz.Onıń shıǵarmalarınıń kórkemlik qunın arttırıp turǵan tárepi de áyne tili 
bolıp esaplanadı.