Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

 3. Qaraqalpaq dramaturgiyası 1960- 80- jıllarda. 
 
Dramaturgiya janrı XX ásirdiń ózinde qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwı nátiyjesinde 
payda boldı. Ásirese, bul janr 1960-jıllardan keyin óziniń joqarı temp penen rawajlanıwına iye 
boldı. Dramaturglerimiz dúnya júzi dramaturgleriniń, sonday-aq burınǵı awqamǵa kiretuǵın 
xalıqlarınıń kórkem sóz sheberleriniń bul baǵdardaǵı dóretiwshiligin puxtalıq penen úyrenip 
joqarı sapadaǵı dramalıq shıǵarmalardı jarıqqa shıǵarıwda paydalandı. Bunda burınnan qálem 
terbetip kiyatırǵan tájiriybeli dramaturgler J.Aymurzaev hám S.Xojaniyazov, 1960-jıllarǵa kelip 
T.Seytjanov, I.Yusupov, keyin ala P.Jumamuratov, P.Tilegenov, D.Aytmuratov, K.Raxmanov 
h.t.b. qosıldı. Dramaturgiyada ómir shınlıǵın súwretlewdiń sheńberi keńeydi. Mısalı, xalqımızdıń 
ótkendegi tariyxıy ómiriniń dramalıq waqıyaların T.Seytjanovtıń 

Ábw Rayxan Beruniy

dramasınan kóremiz. Bunnan basqa tariyxıy- revolyuciyalıq gúres dáwiriniń waqıyalarına 
arnalǵan 

Tiklengen tuw

, 

Begjap tragediyası

pesaların, sonday-aq I.Yusupov hám 
Á.Shamuratov tárepinen jazılǵan 

Qırıq qız

pesasın atap ótiwge boladı. I.Yusupov qońsı 
Respublikalardaǵı Nasratdin, Aldar kóse qusaǵan xalıqlıq tiplerdi saxnada kórsetiw tájiriybesin 
paydalanıp xalqımız arasında júdá keń taralǵan Ómirbek laqqı haqqındaǵı xalıqlıq yumorlardı 
sheber paydalanıp óziniń usı atamadaǵı yaǵnıy 

Ómirbek laqqı

shıǵarmasın dóretedi. Bunnan 
basqa búgingi kún temasına arnalǵan J.Aymurzaevtıń 

Baxıt báhári

, 

Ráwshan

, 

Doslar 
júregi

, 

Sheberxannıń shırmawıǵı

, S.Xojaniyazovtıń 

Arıwlar

, 

Talwas

, 

Ayqulaq», 
T.Jumamuratovtıń 

Qızlar házili

, T.Seytjanov 

Qırlı soqpaqlar

, 

Tınımsız tolqınlar

, 
P.Tilegenov 

Hújdan

, 

Jeti million ómir

, 

Jınayatshı kim

, D.Aytmuratov 

Pir qaqan

(

Aqmaqlıq dúnyasında

), keyin ala K.Raxmanov óziniń 

Kelin

, 

O dúnyaǵa mirát

, 

Eglengen 
báhár

h.t.b. kóp sanlı dramalıq shıǵarmaların dóretti. 
Házirgi dáwirde belgili shıǵarmalardıń syujetlik motivi tiykarında saxnalıq shıǵarmalar 
dóretiw tájiriybesi payda bolmaqta. Mısalı, Berdaqtıń 

Aqmaq 
patsha

dástanı, 
T.Qayıpbergenovtıń 

Qaraqalpaq qızı

, 

Qaraqalpaq dástanı

h.t.b. shıǵarmalar tiykarında 
saxnalıq shıǵarmalar dóredi. Bul nárse milliy dramada saxnalıq sheberliktiń jetilisiwine ádewir 
tásirin tiygizdi.

---

47 
Dramaturgiyanıń jańa baǵdarlarınıń biri kino-dramaturgiyalıq hám televidenie hám 
radiolarda qoyılıp atırǵan saxnalıq shıǵarmalar dórele basladı. Mısalı, N.Japaqovtıń 

Aral 
balıqshıları

atlı scenariy tiykarında usı attaǵı film kinoǵa túsirilip, elimizdiń milliy ózgesheligin 
jáne de keńirek tanıtıwǵa úlken tásirin tiygizdi. Bunnan basqa I.Yusupov 

Ájiniyaz

atlı operanıń 
librettosın dóretti. Buǵan qosımsha keyingi dáwirde dramalıq shıǵarmalardıń hár qıylı janrlıq 
formaları payda boldı. Mısalı, muzıkalı drama, tragediya, komediya, tragiko-komediya h.t.b. 
T.Seytjanovtıń 

Ábiw Rayxan Beruniy

draması tematikası jaǵınan ǵana emes qaharman obrazın 
jasawda da dramanıń úlken tabısı boldı.
Avtor shıǵarma syujetiniń tiykarına ullı ilimpazdıń ómirindegi eń qıyın dáwirin tańlap aladı. 
Xorezmli M.Ǵaznaviydiń jawlap alıw jolındaǵı astırtın háreketleri Ábiw Rayxan Beruniy hám 
onıń átirapındaǵılardıń eldi qorǵawǵa degen patriotlıq umtılısları dramada Ábiw Rayxan 
Beruniydiń jarqın obrazın dóretiwge xızmet islegen.
Bunnan basqa Ibn Sino, Sadıq, Ábunasır qusaǵan tariyxıy adamlardıń obrazları júdá sátli 
shıqqan dewge boladı.
S.Xojaniyazovtıń 

Baxıt

pesasınıń orayında 1916-jılǵı mádikarǵa baylanıslı waqıyalar baslı 
orındı tutadı.
Bas qaharman Baxıttıń obrazı úsh-tórt jıllıq waqıyanı kórsetiw arqalı hár tárepleme ashıp 
bergenin kóremiz. T.Jumamuratovtıń 

Tiklengen tuw

pesası da usı temaǵa qurılǵan.
I.Yusupovtıń xalıq qaharmanlarınıń obrazın jasawdaǵı sheberligi 

Ómirbek laqqı

komediyasında ashıq kórinedi.
Legendalıq qaharmanlar Ómirbek laqqı menen Erejep tenteklerdiń xalıq awızındaǵı isleri 
menen sózlerin belgili bir realist syujetke biriktirip, jaǵımlı yumordıń iyesi bolǵan Ómirbek laqqı 
menen Erejep tenteklerdiń haqıyqıy obrazların dóretedi.
Dramaturg J.Aymurzaev 

Berdaq

, 

Aygúl-Abat

pesaların qayta isledi. 

Berdaq

pesasında 
Berdaq óz dáwirindegi úlken tariyxıy-sotsiallıq waqıyalardıń orayında turadı. Pesada Berdaq, 
Ernazar alakóz, Qumar ana, Qutım suwpı usaǵan tariyxıy adamlardıń hár tárepleme jetilisken 
obrazları jasaladı. Bul dáwirde dramaturgiyada sol kúnniń waqıyalarına ayrıqsha áhmiyet 
beriledi. Máselen, J.Aymurzaevtıń vrachlardıń turmısınan jazılǵan 

Qádirdan doktor

sonday-aq 
miynetsiz baylıq izinen quwıwshılarǵa qarsı gúres máselesin qozǵaǵan 

Sheberxannıń 
shırmawıǵı

, S.Xojaniyazovtıń sharwalar turmısınan jazılǵan 

Ayqulaq

, 

Talwas

, 
T.Jumamuratovtıń 

Qızlar házili

pesaları dóredi. 
S.Xojaniyazovtıń 

Talwas

pesası sol dáwir temasında dóregen muzıkalı komediya. Pesanıń 
tiykarǵı materialı etip awılda jasap atırǵan bir shańaraq turmısı alınǵan. Shańaraq basshısı 
Tawbay ǵarrınıń hayalı Aybiyke kútpegende ayazlap, tósek tartıp jatadı. Onı Tawbay tanısı 
İzbasqan degen molla táwipke emletpekshi. Sawatlı qızı Talwas bul iske pútkilley qarsı, al 
anasın vrachqa emletiwdiń, eski diniy rımlarǵa qarsı gúresiwshilerdiń tárepdarı. Mine semyada 
konflikt dáslep usılardan baslanadı. 
Pesada bas qaharman Talwas. Pesanıń pútkil syujeti Talwas hám onıń tárepdarları átirabına 
jámlengen. Talwas turaqlılıq penen óz gúresin dawam etedi. Anası Aybiykeniń hadal kewli, 
qatnası mehriybanlıq ǵamxorlıǵı óz joldaslarınıń jigerli járdemi menen qıyınshılıqlardı jeńip 
shıǵadı, maqsetine erisedi. 
T.Jumamuratovtıń 

Qızlar házili

(1966) komediyasında semyanıń jámiyet tiykarı, onıń 
qáliplesiwi ańsat emesligin túsine bermeytuǵın Erkebay sóz etiledi, 

Qızlar házili


---

48 
komediyasında tamashagóylerdiń kóz-aldına semya táǵdiri, oǵan túrleshe qatnas jasawshı, 
túrleshe xarakterdegi obrazlar turadı. 
Komediya rawajlandırıwshı, tásirli konflikt kúlkili, qanatlı sózler kóp. Qaharmanlardıń hár 
biri óz xarakterine ılayıq til menen sóylesiwine avtor kóp itibar bergen. 
T.Seytjanovtıń dramalıq shıǵarmaları ishinde 

Kúygelek kózli yar

komediyası belgili orındı 
tutadı.
Komediyada tiykarǵı qaharmanlar Dilara menen Ísak nadurıs tárbiya, nadurıs háreketten 
jaramsız qılwalardı ózlestirip alǵan jaslar. Bular ómirden lázzet alıwdı, sulıwlıqtı ishki 
mazmunına emes tek sırtqı kórinisten qabıl qıladı. Olar hasıl kiyimlerdi qushtarlanıp kiyinedi, 
mazalı taǵamlardı kereginshe jeydi, biraq olardı óndiriwshilerdi unatpaydı, ózleri de onı islep 
tabıwdıń tárepdarı bolǵısı kelmeydi.
P.Tilegenovtıń 

Begjap tragediyası

shıǵarması úlken dramatizmge tolı. Avtor oqıwǵa 
baratuǵın jaslardıń baspashılardıń tárepinen uslanıwı hám olardıń ayanıshlı awqalların júdá 
isenimli súwretlegen. Pesa qaharmanları Quwat, Elmurat, Qurbangúl, Álewetdin molla, Jaralı 
kempir, Biyman obrazları arqalı berilgen. 
Sonıń ala D.Aytmuratovtıń 

Yalǵanshınıń isi

(1974), İ.Yusupovtıń 

Ómirbek laqqı

(1971), 
J.Seytnazarov penen O.Xojaniyazovtıń 

Kúnshiller

(1974) komediyası, T.Seytjanovtıń 

Arpa 
ishinde bir biyday

(1970), P.Tilegenovtıń 

Kim ayıplı

(1974), J.Seytnazarovtıń 

Ushqın

(1973), K.Raxmanovtıń 

Kelin

, 

O dúnyaǵa mirát

(1975) atlı komediyaları jarıqqa shıqtı. 
K.Raxmanovtıń 

Kelin

hám 

O dúnyaǵa mirát

komediyaları búgingi jaslardıń, jas 
semyanıń payda bolıwı, qáliplesiwi turmısınan alınıp jazılǵan tásirli dóretpe, teatr saxnasınıń 
turaqlı qızıqlı repertuarı boldı.
K.Raxmanovtıń 

O dúnyaǵa mirát

, 

Ókinish

shıǵarmaları tematikası jaǵınan 
P.Tilegenovtıń 

Hújdan

, belgili ózbek jazıwshısı A.Qahhardıń 

Tabıttan shıqqan dawıs

dramalarına jaqın.
Shıǵarma syujetiniń orayında Taspolattıń nadurıs jolǵa túsken semyasınıń táǵdiri turadı. 
Mısalı, Taspolat adamlardı aldap pul tabadı. Hayalı menen balası Nurpolat hár túrli biytártip 
háreketlerdi isleydi. Taspolat balasın qılmıslı isten qutqaraman dep militsiya xızmetkerleri 
tárepinen áshkara boladı. Usılay etip, avtor mut pul ańsap kún kóriw jolına túsken semyanıń 
tragediyasın kórsetedi. Avtor miynetsiz dúnya tabıwı menen shuǵıllanıwshılar bul dúnyada 
jasawǵa ılayıq emes degen juwmaqtı alǵa súredi. Shıǵarmanıń tematikasınınıń aktuallıǵı da 
usında.
Solay etip, 1960-80-jıllardaǵı qaraqalpaq dramaturgiyası tematikalıq jaqtan bayıp, hár 
tárepleme tolısqan halında ádebiyattıń rawajlanıwına úlken úles qosqan.