O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

Калит сўз
: роман, образ, характер, сюжет, макон, конфликт, композиция, бадиий-эстетик функция. 
Кириш.
Ҳар қандай бадиий асарда маълум воқеа 
ифодаланар экан, ѐзувчи воқеа марказига ўзига хос белги 
ва хусусиятга эга бўлган одам тасвирини қўяди. Бундай 
одамнинг асардаги тасвири характер деб аталади. 
Аслида, ―Характер (юн. сhаrаkter – из, белги, 
фарқловчи хусусият) – бадиий характер; муайян давр ва 
муҳит кишиларига хос энг муҳим умумий хусусиятлар 
билан алоҳида шахсга хос индивидуал хусусиятларни 
ўзида уйғун мужассам этган инсон образи. Бадиий 
характер ўзида объектив ва субъектив жиҳатларни 
бирлаштиради. Инсон ҳаѐтининг ижтимоий-психологик 
реаллиги (бу ўринда, характернинг реал асоси, яъни унинг 
ҳаѐтий кузатишлар ѐки муайян прототип асосида 
яратилгани назарда тутилади) бадиий характернинг 
объектив томони бўлса, унинг ижодкор томонидан ҳиссий 
идрок этилиши ва ғоявий ҳиссий баҳоланиши субъектив 
томонидир. Бадиий характернинг субъектив жиҳати, бир 
томондан, унинг ижодкор томонидан яратилган янги 
мавжудлик бўлса, бадиият ҳодисаси бўлишини; иккинчи 
томондан, унинг концептуал функцияси характер орқали 
амалга ошади, яъни жамиятнинг жорий ҳолати 
характерлар воситасида бадиий тадқиқ этилади ва яхлит 
бадиий концепция ишлаб чиқилади‖ [1]. Мазкур фикрлар 
илмий жиҳатдан пухта мулоҳазалар ҳисобланади. Шунга 
асосан 
биз 
Ҳошимжон 
ѐки 
Гекльберри 
Финн 
образларининг объектив ва субъектив жиҳатлари орқали 
қаҳрамоннинг 
фабула, 
прототип 
билан 
боғлиқ 
томонларини, ўз навбатида эса мазкур образларнинг 
характер даражасига ўсиб чиқишида муаллиф улар 
зиммасига юклаган бадиий-эстетик вазифани ҳам 
текширишимиз лозим бўлади. 
Лекин унгача характер ҳақида янада пухтароқ 
билишга тўғри келади. Абдурауф Фитрат бадиий 
характерга оид фикрларини ―Адабиѐт қоидалари‖ 
китобида шундай беради: ―Ҳар ким ўзининг шодлиги, 
қайғули туйғуларини бошқаларга билдирмак, уларни ҳам 
шу туйғулар билан туйғулантирмоқ истайдир. Буюк бир 
шодлик кўрган киши ўзининг шод туйғуларини 
бошқаларга билдириб, шодлигини орттирадир. Улуғ бир 
қайғуга учраган эса, ўз дардини бошқаларга ўтказиб ўзини 
овунтиратурған бўладир. Мияси юксалмаган болалар, 
санъатдан 
хабарсиз 
кишилар 
шодлиқли-қайғули 
туйғуларини сакраб, ўйнаб, кулиб, талпиниб жонлан-
тирадилар, очиқча чиқариб бошқаларға онглатадирлар, 
санъат эгалари эса турли товар(материал)лар ѐрдами 
билан ўзларининг туйғуларини жонлантириб майдонга 
чиқарадир‖[2]. Демак, романдаги қаҳрамон ўзининг ички 
оламидаги қувноқ, ташвишли, қайғули каби табиатга эга 
кечинмасини ифодалашида характер намоѐн бўлади. 
Масалан, Х.Тўхтабоев романининг ―Лайлатул қадр‖ 
бобида Бувотин ҳола, Обида келинойи, фарзандсиз 
ўтаѐтган Ҳожар опа кабиларнинг дарди, армонларининг 
ифодаси келтирилади. Улар рўза ойида лайлатул қадрни 
ким биринчи кўрса, нимани ушласа ўша нарсага олтинга 
айланади, у одам қиѐфасида ҳам келади ва уни биринчи 
кўрган одамнинг орзу-ҳаваси ушалади, деган ақидага 
ишониб туни билан ўтириб чиқишади: