|
SHARQ MUTAFAKKIRLARINING TURKIY TILLAR FONETIKASIGA OID AYRIM QARASHLARI
Annotatsiya
Ushbu maqolada Sharq allomalarining lingvistik qarashlari va ularning turkiy tillar fonetikasi tadqiqidagi ahamiyati tahlil etilgan.
Kalit so‟zlar:
sharq allomalari, lingvistika, tilshunoslik, fonetika, nutq tovushlari
Kirish.
Sharq allomalarining o‘z asarlari bilan dunyo
ilm-faniga qo‘shgan takrorlanmas hissalari tarixdan ma‘lum.
Davr talabiga asosan bu asarlar arab tilida bitilgan bo‘lib,
mualliflar arab tili va uning grammatikasini puxta
o‘zlashtirishgan, turkiy tillar grammatikasi bilan qiyoslab,
muhim xulosalar chiqarishgan.
Turkiy xalqlar dunyoning boshqa xalqlari qatorida
ulkan ma‘naviy va madaniy boylikka egadir. Jumladan,
o‘zbeklar o‘z tillarida (arab, turkiy, lotin-o‘zbek, kirill-o‘zbek
xatlarida) juda ko‘p badiiy, tarixiy-filologik, jo‘g‘rofiy va
boshqa madaniy yodgorliklarni yaratganlarki, bular o‘zbek
adabiy tili tarixi, uning taraqqiyot yo‘llarini o‘rganishda katta
ahamiyatga egadir.[5]
O‘zbek tilining tarixiy ildizlari juda chuqur ekanligini
dalillaydigan tarixiy manbalar anchagina. Bu manbalarda
o‘zbek tilining taraqqiyot bosqichlari boshqa tillar tarixiga oid
yodnomalari bilan solishtirilganda, avvalo, tillarning tovush
tizimi – o‘xshash va farqli tomonlari, tarixiy taraqqiyotning
fonetik birliklar talaffuziga ta‘siri tahlil qilinadi.
Asosiy qism.
Hozirgi o‘zbek tili bu kunning mahsuli
bo‘lmay, balki ma‘lum tarixiy bosqichda qadim yuzaga kelgan
boshlang‘ich, sodda tilning o‘zgargan, takomillashgan
ko‘rinishidir. U hozirgi shakligacha fonetika, leksika,
morfologiya, sintaksis va boshqa sohalarda katta o‘zgarish va
taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tgan. Ana shu o‘zgarish va
taraqqiyot yo‘llarni, uning qadimgi holati qanday bo‘lganini,
dastlabki davrlardan boshlab tilda qanday yangiliklar
bo‘lganini, ularning nimadan iborat ekanini qadimgi yozma
yodgorliklarni o‘rganish, qiyosiy tahlil qilish orqali bilish
mumkin.
Turkiy tillarni o‘rganish uzoq davrlarga borib taqaladi.
Turkiy tillarning o‘ziga xos lingvistik xususiyati, faqat shu
tilning o‘ziga xos jihatlari xalifalik davrlari (Abu Nasr
Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va
boshq.)da[1], Qoraxoniylar davri (Mahmud Qoshg‘ariy,
Mahmud Zamxshariy va boshq.)da[4], Temuriylar davri
(Alisher Navoiy, Zahiridin Muhammad Bobur)da[3], xonliklar
davri
(Abulg‘oziy
Bahodirxon)da[2],
sho‘rolar
davri(Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf
Fitrat) asarlarida[7] teran tavsiflangan.
O‘rta asr buyuk allomasi, o‘zining falsafiy qarashlari
bilan dunyoga dong taratgan alloma Abu Nasr Farobiy
tilshunoslikka doir qimmatli fikrlar bildirib, faqat insongina
o‘zini o‘rab turgan olamni hamda o‘zini o‘zi bilishga qiziqishi
va shuning natijasida eng yetuk mavjudodga aylanganlanligini
yozadi.
Farobiyning e‘tiroficha, borliqdagi narsa-hodisalar
inson sezgi a‘zolariga ta‘sir etadi. Buning natijasida inson
o‘zini qurshab turgan olamdagi narsalar va ularning
mohiyatini bilib oladi. Shu bilan birga inson eshitish orqali,
nutq vositasida ham bilim va tushunchaga ega bo‘ladi.
Har qanday rivojlanishning, o‘zgarishning asosida
ziddiyatlar yotishini alohida uqtiradi.
Forobiy «Falsafatu Aristutolis» asarida shunday
yozadi: «Beadad ziddiyatlar bir-birlarini almashtirib turadilar.
Ushbu
tanovoblarda
(almashinib
turishlarda)
bitta
o‘zgarmaydigan doimiy narsa bor. U ushbu tanovoblarni
saqlab turadi va ularga singib ketadi. Narsalar bir-biriga
ergashib va o‘zgarib turganlari holda, doimiy bo‘lib keladigan
narsani «Javhar» (substansiya), almashinib va o‘zgarib
turuvchi narsalarni «oraz» (aksidensiya) deyiladi. Bu
tushunchalar keyinchalik tasavvuf falsafasiga ham asos bo‘ldi
va ular bu ikki tushunchani «zot» va «tazohir» (tajalli)
atamalari bilan nomladilar. Forobiy bizning ongimizdan
tashqarida bo‘lgan ob‘ektiv narsalarning tabiiy sifatlar va
mohiyat birligi ekanligini ta‘kidlaydi [1].
Allomaning ―Fanlar tasnifi haqida so‘z‖ asarida
tilshunoslik haqidagi fikrlari berilgan. Hozirgi kunda
tilshunoslikda leksika, grammatika kabi atamalarning ikki
ma‘noda qo‘llanishi adabiyotlarda keltiriladi. Buning ham
asosi Farobiy asarlariga borib taqaladi. U til haqidagi fanning
ikki qismdan iboratligini ta‘kidlaydi. Birinchisi ma‘lum tilda
mavjud bo‘lgan so‘zlarni xotirada saqlash va nimani
ifodalashini bilish. Ikkinchisi esa bu so‘zlarni boshqarib
turadigan qonunlarni bilish.
Abu Nasr Forobiy fikricha, tilshunoslikning munda-
rijasi olti bo‘limdan iborat bo‘lib, ulardan biri sodda so‘z
qonunlari haqidagi fandir. Bu fan, avvalo, nutq tovushlarini
(harflarni), undosh tovushlarning paydo bo‘lish o‘rnini, unli
tovushlar va ularning xususiyatlarini, so‘zga qo‘shimchalar
qo‘shilganda ro‘y beradigan fonetik o‘zgarishlarni, so‘zning
Do'stlaringiz bilan baham: |
