O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
FILOLOGIYA
1/5 2022
- 268 -
фантастиканинг сифатлари тарихий инверсиянинг нодир
дурдонаси десак адашмаймиз.
Тадқиқот методологияси.
Фикримизнинг давоми
сифатида мисолда келтирилган жаннатмакон манзиллар,
кўшклари осмон-у фалакка кўтариладиган боғ-у роғлар
ҳамда сирли ва яширин шаҳарлар кўпинча афсона, миф,
асотр ва турли легендаларда бўлгани сабаб жанр кўриниш
берилажак мисоллар ҳам ва айни мавзу обектлари ҳам
шулар қамровидадир.
Умрибоқий ва масъуд одамлар макони бўлмиш
абадият шаҳри – Ҳайбар ҳақида эса тадқиқотчилар
ихтиѐрида жуда оз манба бор. Бу манбалардан бирида
унга «Искандар девори ортидаги шаҳар» деб таъриф
берилган. Бошқасида эса фозиллар шаҳри деб номланган.
Яна, андалусиялик бир ўрта аср сайѐҳининг қисқа
таассуротлари. Бор-йўғи шу, холос.
Юқоридаги мисолда сирли шаҳарлардан бири,
барча мавжудодларнинг ҳам кўзига кўринмас, асосан бу
мисолда макон қуюқлашишини кўришимиз мумкин. Яъни
айнан шу ғаройиб шаҳар аҳлигагина кўриниш берувчи ва
уларнинг ҳам ноодатий сифати ¬- бу уларнинг умрибоқий,
масъудлигидадир. Айнан умрибоқий инсонлар абадият
―Ҳайбар‖ шаҳрида яшаши, ва бу шаҳарнинг бир қанча
синонимик номлари борлиги, яъни «Искандар девори
ортидаги шаҳар» ѐки фозиллар шаҳри деб номланиши ҳам
жанр хусусиятларидан биридир. Демак, биз ўрганаѐтган
шаҳар ўзгача бир сифатли бўлиб, бир қанча олимлар ушбу
шаҳар ҳақида изланиш олиб боришмоқда. Яна шуни
англаш мумкинки, жанр муҳимлиги ва айни мавзунинг
долзарблиги кўплаб ва турли мамлакатлар илм аҳлларини
бу борасида изланиш олиб боришини талаб қилмоқда.
Ўша маҳал биѐбон ичидан икки киши чиқиб
келади. Бири узун бўйли, сочлари елкасигача ўсган,
ялангоѐқ, иккинчиси эса нуроний бир чол эди. Ялангоѐқ
одам шаҳарнинг кунчиқиш томонидан келади, тепалик
устига чиқиб ҳеч нарса қилмасдан ўтиради. Чол кунботиш
томонидан келади, шаҳарнинг энг баланд мақбараси
устига чиқади, Кўк Тангрисига ҳамду санолар айтади. Шу
қадар узоқ ибодат қиладики, тиззалари шилинади.
Қўллари қотиб қолади. Шундан сўнг нима юз берганини
ҳеч ким
билмайди. шаҳардагилар ҳеч нарсани
сезмайдилар. Мана ҳозир етиб келиб деворларни ва
дарвозаларни бузиши, ҳайқира-ҳайқира эркакларни ва
кексаларни ўлдириб, болаларни ва аѐлларни асир олиши
кутилган аскардан дарак бўлмайди. Ҳатто чанг-тўзон ҳам
кўздан ғойиб бўлади[3].
Ушбу мисралардан шуни сезишимиз мумкинки,
тарихий
инверсиянинг
илмий
фантастик
жанр
хусусиятига хос бўлган энг ѐрқин ва энг кулминацион
нуқтаси берилган бўлиб, жумладан, бу каби жанр
сифатининг намоѐн бўлиши кўпинча кўҳна шарқ
адабиѐтига хос сир-синоатлардир. Ҳикоямизнинг бу
қисмида баѐн қилинишига кўра, Хитой давлатининг
(айнан ўша пайтда Чин деб аталган) Хангзу ѐки баъзи
манбаларда чангзу қабиласи Ҳайбар шаҳрини босиб олиш
учун Лашкар тортиб келади. Халқни душмандан ҳимоя
қилиш мақсадида, бутун шаҳарни кўринмас кўринишга
келтириш учун икки образ ишлатилган. Бири Ялангоѐқ
одам бўлса, яна бири Нуроний Чол эди. Улардан бири кун
чиқиш ва яна бири эса кунботиш томондан келиб, сирли
маросимни бошлаб юборди. Қария халқ тинчлиги учун
астойидил киришиб, тиззалари шилингунга қадар ибодат
қилиб Кўктангрисига ялинди. Бу ўринда Кўктангри ҳам
бир илоҳий образ сифатида ишлатилган бўлиб, жанр
ривожи учун хос восита ҳисобланади. Бир неча соатлик
чўзилган илтижо ҳамда дуолардан сўнг ушбу шаҳар
кўздан ниҳон бўлиб, аскарлардан ҳеч жон қолмаганига
бутун шаҳар аҳли гувоҳ бўлди.
Лашкар тун бўйи йўл босади. Субҳ юз
кўрсатганида уфқда ҳеч қанақа шаҳар қиѐфаси кўринмас
эди. Хангзулар ҳангу манг бўлиб қоладилар. Сўнгра эса,
«бу кўрганларимиз сароб», деб ортга қайтадилар. Саробий
шаҳар
ҳақидаги
ҳикоялар
хангзу
сулоласи
солномаларидан ўрин олади ва бизгача етиб келади[4].
Демак, бу мисолда аскарларнинг шаҳар қидириши,
сирли шаҳардан ҳеч бир қиѐфа қолмаганлиги, маълум бир
маконнинг кўздан ғойиб бўлиши унинг саробий макон
деган номни олишига сабаб бўлди. Хангзу қабиласи
лашкарлари узоқ қидиришди, саҳронинг бошидан то
охиригача кезишди аммо бу сирли ҳудуд афсонавий
ҳикоятлар цингари ғойиб бўлди.
Do'stlaringiz bilan baham: 
