3-ma’ruza. O‘lchash usullari va vositalari

 

---

2. Metrologiyaning asosiy postulatlari 
Ushbu mavzuni ko‘rib chiqishdan oldin birgalikda oddiygina bir tajriba 
qilib ko‘ramiz: 
Bir dona chiroyli olma olamiz (haqiqiy, iste’mol qilinadigan olma). Uni 
biror bir tarozida, masalan savdo do‘konlaridagi o‘lchash tarozisida tortib 
ko‘ramiz. Aytaylik massasi 74 g chiqdi. So‘ngra uni kattaroq, masalan 
qoplangan mahsulotlarni tortadigan yerga qo‘yiladigan tarozida o‘lchab 
ko‘ramiz. Endi olgan qiymatimiz 75 g. Keyin xuddi shu olmani yuk 
avtomobillarining massasini (10 tonnagacha) o‘lchaydigan katta tarozida 
o‘lchaymiz. Bu tarozi olmaning massasi yo‘q deb uning og‘irligini sezmaydi. 
Endi oxirgi tajriba, olmani bir necha bo‘laklarga bo‘lib, laboratoriya tarozisida 
har bir bo‘lakni tortamiz va yakuniy natijani hisoblaymiz. Olingan qiymatimiz 
quyidagicha bo‘lishi mumkin - 74,3718 g. Qarang-a, to‘rt xil o‘lchash 
vositasida to‘rt xil qiymat oldik. 
Xo‘sh, qaysi bir qiymatni haqiqiy deb olishimiz mumkin. Aslida, olmaning 
massasi qanday? Albatta, tajribada ko‘rilayotgan olmaning aynan olingan 
qiymati mavjud. Bu qiymatni biz chinakam qiymat deb ataymiz. 

---

CHinakam qiymat kattalikni miqdor jihatdan har tomonlama, bekami-ko‘st va 
butkul tavsiflaydigan qiymat hisoblanadi. Ammo, uni aniq o‘lchash imkoniyati mavjud 
emas. SHuni ko‘rib chiqamiz: 
Faraz qilaylik, o‘ta aniq o‘lchaydigan tarozi topdik va olmaning massasini 
aniqlamoqchimiz. Lekin bu tarozida aniq bir to‘xtamga kelgan qiymatni ololmaysiz. 
CHunki olmadan juda oz miqdorda (1-2 molekula bo‘lsa ham) namlik kamayib turadi. 
Demak aniq qiymatni ololmaysiz. Biz hozir aniq o‘lchaydigan vosita bor deb 
hisoblayapmiz. Lekin aslida bunday o‘lchash vositasi yo‘q va bo‘lmaydi ham. Nima 
uchun deyishingiz tabiiy, albatta. Agar o‘zga sayyoraliklar kelib bizga aynan shunday, 
bekami-ko‘st, mutlaqo aniq o‘lchaydigan asbob olib kelib berishganda ham quyidagi 
paradoks bo‘lishi tabiiy. Metrologik nuqtai nazardan o‘lchash vositasiniig muayyan 
metrologik tavsiflari mavjud bo‘lib, bu tavsiflarga ega bo‘lgandan so‘nggina biz 
olingan natijani baholashimiz mumkin. Biz aytayotgan o‘lchash vositasini metrologik 
tavsiflash uchun undan ham aniq o‘lchaydigan boshqa asbob kerak bo‘ladi. Bu xuddi 
analьginning tarkibida kofein bor, kofeinning tarkibida kodein, kodeinning tarkibida 
esa analьgin bor degandek gap. Xullas, kattalikning chinakam qiymatini o‘lchab 
bo‘lmaydi. Modomiki, chinakam qiymatni o‘lchash imkoni yo‘q ekan, o‘lchash 
amalida qiymati unga yaqin bo‘lgan va uni o‘rniga ishlatilishi mumkin bo‘lgan boshqa 
qiymat, ya’ni haqiqiy qiymat qo‘llaniladi. Bu xususda metrologiyaning uchta asosiy 
postulatlari mavjud: 

---