Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

Dunyoqarash
— dunyoga va 
insonning undagi 
o‘rniga, 
kishilaming 
o‘z' 
atrofidagi voqelikka va o‘z-o‘ziga munosabatiga 
bo‘lgan umumiy qarashlar tizimi, shuningdek, bu qarashlarga 
asoslangan odamlaming e’tiqodlari, ideallari, bilish va faoliyat
150

---

tamoyillari. D. kishiriing yoshi, hayotiy tajribasi, bilimi, mafkurasi 
bilan bog‘liq. D.da jamiyatda shakllangan falsafiy, ilmiy, diniy, 
siyosiy, axloqiy, huquqiy, estetik bilimlar, qarashlar o‘z aksini topadi. 
SHaxsning D. ijtimoiy munosabatlar bilan chambarchas bog'langan. 
D. insonning o'zini va dunyoni zaruriy ravishda anglashi hamda 
baholashi asosida shakllanadi.
Deizm (lot. deus — xudo) — diniyfalsafiy ta’limot; D. xudoni 
mukammal tabiat "mashinasi"ni yaratib, unga qonunlar va harakat 
baxsh etgan olamiy aql deb e’tirof qiladi, biroq tabiatning o ‘z 
harakatlariga xudoning keyingi aralashuvini inkor etadi va xudoni 
bilish uchun aqldan o‘zga yo‘lni rad qiladi. 17-a.da yashagan ingliz 
faylasufi lord G. CHerberi D. asoschisidir ("Haqiqat haqida risola...", 
1624). Deistlar kolpgina o‘zgarmas aqidalar va urfodatlarga qarshi 
chiqib, aqlga muvofiq keladigan dinni targ‘ib etadilar.
Galaktika (yun. Galaktikos — sutli, sutsimon) — umumiy o ‘zaro 
tortishish kuchi bilan bog‘langan hamda Quyoshni ham o‘z ichiga 
olgan 200 mlrd.dan ortiq yulduzning ulkan gravitatsion sistemasi. 
G.da yulduzlardan tashqari yulduzlararo muhit — gaz, chang va turli 
mayda kosmik zarralar ham bor. Umumiy ko‘rinishi jihatidan 
mashhur Andromeda tumanligi bilan deyarli bir xil, o‘lchami jihatdan 
esa undan sezilarli farq qiladi.
M ateriya (lot. materia — modda) — borliqning moddiy shaklini 
ifodalovchi 
umumiy 
tushuncha. 
Olamda 
"umuman 
odam" 
boMmaganidek "итшпап M." ham bo‘lm&ydi, balki M.ning anik, 
ko‘rinishlari uchraydi. SHu tarzda fikr yuritgan faylasuflar barcha 
moddiy obyektlarga xos xususiyatlami umumlashtirib ifodalash uchun 
M. tushunchasini qo'llashgan. M. tushunchasini moddiy olamning 
substrati (asosi) sifatida Platon va Aristotel ishlab chiqqan, shu bilan 
birga M. sof potensiya (yashirin imkoniyat) deb tushuttilgan. M.ni R. 
Dekart fazoviy ko‘lam va bo‘linadigan moddiy substansiya deb 
ta’riflagan va и XVII-XVIII asr materializ-mning asosi bo'lgan. M. 
dialektik 
materiayaizmyaint 
asosiy 
tushunchasidir. 
Materialist 
faylasuflar M. tushunchasini bir yoklama bo‘rttirib, borliq tushunchasi 
bilan aynanlashtirib talqin etishadi. Tabiat, jamiyat va insori ta- 
fakkurining asosida yotuvchi va ulami umumlashtiruvchi tushuncha 
substansiya (mohiyat) deb ataladi. Olamning asosida bitta substansiya 
yotadi deb hisoblovcni oqim monizm, ikkita substansiya yotadi deb 
hisoblovchi oqim dualizm, ko‘p substansiyalar yotadi deb hisoblovchi
151

---

oqim plyuralizm deb atalgan.
M if(yun. mithos — afsona, rivoyat, asotir) — qad. odamning 
borliq olam haqidagi ibtidoiy tasaw urlari majmui bo‘lib, koinotning 
yaratilishi, inson, o‘simliklar va hayvonot dunyosining vujudga 
kelishi, samoviy jismlaming paydo bo'lishi, tabiiy hodisalaming 
sabablari va mohiyati, afsonaviy qahramonlar, ma’budlar va ilohlar 
to‘g‘risidagi e ’tiqodiy qarashlami o 'z ichiga olgan. M. qad. odamning 
voqelikka bo‘lgan ongsiz hissiy munosabati ifodasi bo'lib, tabiat va 
jamiyat hayotining turli qirralari mohiyatini tushuntiruvchi eng qad. 
tasav-vurlar silsilasidir. Mifologik tasaw urlar muayyan voqelik 
mohiyatini xayoliy uydirma vositasida izohlasada, M. yaratilgan va 
ommalashgan joyida o‘z ijodkori va ijrochilari tomonidan haqiqatda 
bo'lib o‘tgan voqealar bayoni sifatida qabul qilingan.
Qadimgi 
odamning olam 
haqidagi 
tasawurlarini 
o‘zida 
ifodalagan va avloddan avlodga etkazishga mo‘ljallangan M.laming 
ommalashish usullari ham turlicha bo‘lib, asosan, jonli og‘zaki ijro 
orqali, ya’ni so‘z vositasida hikoya qilib berilgan.