Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Список использованной литературы: 
1. Выступление Президента Республики Узбекистан Шавката Мирзиѐева на 72-й сессии 
генеральной ассамблеи ООН/ ― Народное слово.20 сентября 2017 года №189 (6853)‖
 
УЙҚУ ҲАМ ШИФОБАХШ НЕЪМАТ 
Абдуллаева М.А.
БДТИ
Уйқу инсонларнинг бош мия фаолияти билан узвий боғлиқ бўлиб, инсон организими учун 
маълум вақт дам олиш имкониятини яратиб беради. Уйқу бош мия ярим шарлари пўстлоқ 
қисмидаги нерв марказларининг тормозланиши натижасида юзага келувчи физиологик 
ҳодисадир. Инсонлар ҳаѐти мобайнида уйқунинг турли хилларига дуч келишлари мумкин. 
Булардан табиий физиологик уйқу, гипнотик уйқу, наркотик уйқу ва уйқу касаликлари каби 
хилларидир. Инсонлар учун энг зарури ва энг кераклиги бу табиий физиологик уйқу 
ҳисобланади. Уйқунинг аҳамияти овқатланиш ва сув ичишдек муҳимдир.
Уйқу пайтида янги ҳужайра ва тўқималар ҳосил бўлади, уларнинг янгиланиши 
жадаллашади. Уйқуда ўсиш ва улғайиш яхши кечади. Янги туғилган бола суткасига 21 соат 
ухласа, бир яшар бўлганида 14 соат, 5 ѐшга кирганида эса камида 12 соат ухлаши керак. Чунки 
бола қанча ѐш бўлса унинг танасида ўсиш ва ривожланиш шунча кучли кечади. Ёш улғайиб 
бориши билан бу жараѐнлар секинлашиб боради. Катта одам бир кунда 7-8 соат ухлаши керак. 
Киши кексайган сари қатор физиологик, биокимѐвий ўзгаришалар боис уйқу камаяди.
Шуни ҳисобга олиш керакки, одам кун бўйи ишлар экан танасидаги барча аъзолар ва 
тизимлар фаолияти устидан назорат қилиб турадиган асаб тизими чарчаб толиқади, дам олишга 
эҳтиѐж сезилади. Одам эса ухлаш йўли орқали эҳтиѐжини олади. Уйқу физиологик жиҳатдан 
асаб марказларининг бедорлик ҳолатидан тормозланиш ҳолатига ўтиш демакдир. Лекин 
тормозланиш суст ҳолат бўлмасдан нерв ҳужайралари, танадаги барча аъзо ва тизимлар иш 
қобилиятининг тикланиши учун зарур бўлган муҳим нейродинамик жараѐн ҳисобланади. 
Уйқунинг етарлича чуқур бўлиши учун нима қилиш керак?
Биринчидан, одам наслдан-наслга ўтадиган ирсий хусусиятлар ҳолида шаклланганлиги, бу 
тартиб тегишли суткалик биоритимлар билан чамбарчарс боғлик эканлигини унутмаслик керак. 
Биоритмларни ўзгартириб бўлмайди, чунки биоритмлар ер, қуѐш ҳаракати билан қаътий 
изчилликда содир бўлиб туради. Шунинг учун кундузи ухлаб, кечаси ишлаш организмни анча 
қийнаб қўяди. Агар ушбу ҳолатлар тинимсиз такрорланиб туриши оқибатида барча ҳаѐтий 
жараѐнлар издан чиқиб кетади ва кўнгилсиз ҳолатлар юз беради.
Кечаси ухлашнинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири қоронғида эпифиз бези (бош 
мияда жойлашган митти ички секреция бези) томонидан мелатонин гормони ишлаб 
чиқарилишидир. Кечаси қон таркибида мелатонининг миқдори кундузига қараганда 4-6 марта 
кўп бўлади. Бу гормон тинч осойишта ухлашдан ташқари, организмнинг иммун тизимини ҳам 
кучайтиради. Масалан айрим касалликларда яъни гриппга чалинганда мириқиб ухласа, эрталаб 
тиниқиб, бардам бўлиб ўрнидан туради. Шу нарса аниқланганки, қонда мелатонин гормони 
доим етарли бўлса, саротон касаллигига чалиниш эҳтимоли шунча камаяр экан. Агар 
мелатонининг қондаги миқдори камайиб борса, инсонинг уйқусини тез-тез бузилиши ва нотинч 
ҳамда эрталаблари ланж бўлиб туради ва қўли ишга бормайди.
Мелатонин бош мияда ишланиб чиқадиган нейрогормон сератониндан ҳосил бўлади. 
Организмда ҳар иккала гормонинг етарлича бўлиши учун триптофан аминокислотасининг 
иштирок этиши аниқланган. Шунинг учун истеъмол қилинадиган озиқ-овқатлар тарқибида бу 
оқсил компонентларининг етарли бўлиши мақсадга мувофиқ. У сут ва сут маҳсулотларининг 
тарқибида кўп бўлади. Шу боис тезгина уйқуга кетиш ва осойишта ухлаш учун бир стакан 

---

198 
илитилган сутни озгина асал қўшиб ичиш тавсия қилинади. Кимгадир сут ичиш тўғри келмаса, 
қатиққа озгина шакар қўшиб ичиш ҳам мумкин.
Эпифиздан мелатонинга нисбатан акс хусусиятга эга бўлган орексин гормони ҳам қонга 
ажралади. У ѐруғлик таъсирида, яъни кундузлари синтезланиб, бедорлик ҳолатини 
таъминлайди. Кечаси ишлаб, кундузи ухлайдиганлар қонида мелатонин гормони эмас, аксинча 
орексин гормони кўпроқ бўлади. Ухлашдан олдин асал истеъмол қилиш орексинни бартараф 
қилишга ѐрдамлашади. Уни кўпайтирмаслик учун хонани қоронғилаштириб ухлаш тавсия 
қилинади. Ёмон ухлашнинг сабабларидан бири асаб тизимининг чарчашидир. Тинч ухлаш учун 
ѐтишдан 3 соат олдин овқат истеъмол қилиниши, тоза ҳавода сайр қилиш, хона ҳавосини 
янгилаш, телевизор ва уяли алоқа воситаларидан иложи борича камроқ фойдаланиш, китобни 
кечасигача ўқимаслик, фақат яхши ўй ҳаѐлларни ўйлаш керак бўлади. Уйқу турларига 
келадиган бўлсак, улар қуйидагилардан иборат: