Borliq va rivojlanish falsafasi

Sabab va oqibat.
Narsa va hodisalarning ichki birligi, yaxlitligi va tarixiy-tadrijiy 
rivojlanish tamoyiliga ko‘ra, ularning mazmuni va shakli o‘zgarib turadi. O‘z navbatida, 
har qanday sistemaning elementlari o‘rtasidagi strukturaviy bog‘lanish konkret mazmunga 
ega bo‘lib, unga mos mazmunlarda o‘z ifodasini topadi. Boshqacha qilib aytganda, 
mazmun va shakl o‘rtasidagi aloqadorlik, bog‘lanish, munosabatning xarakteri muayyan 
sababga asoslanadi. Ya’ni, narsa va hodisalarning sistema shaklida namoyon bo‘lishi, 
muayyan sabab oqibatidir. Demak, narsa va hodisalarning tadrijiy rivojlanishi sabab-oqibat 
munosabatlari tarzida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra, sabab – biror narsa va hodisa 
rivojlanish jarayonining oqibatidir. 
Narsa va hodisalarning rivojlanishi jarayonidagi sabab va oqibat munosabatlarini 
bilishda, ularning makon va zamondagi tarixiy va mantiqiy izchilligi muhimdir. 
Boshqacha qilib aytganda, bir tomondan, har qanday sabab avvalgi hodisalar yoki 
ularning rivojlanish oqibati tarzida namoyon bo‘ladi. Ikkinchi tomondan esa, bu oqibat 
keyingi rivojlanishning sababi bo‘lib hisoblanadi. 
Narsa va hodisalarning rivojlanishi asos bo‘lgan sabablar tizimi mavjud. Ularni shartli 
ravishda: asosiy va asosiy bo‘lmagan, muhim va muhim bo‘lmagan sabablarga ajratish 
mumkin. 
Sababning mohiyati avvalgi hodisalarning oqibati sifatida vujudga kelayotgan 
hodisalar uchun sababligidadir. Shunga ko‘ra, sababni bir vaqtning o‘zida oqibat tarzida 

---

qarash mumkin. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, har qanday oqibat sabab tarzida 
namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, sababni narsa va hodisalarning rivojlanish 
jarayonidagi makon va zamondagi davriy takrorlanishdan farqlash kerak. Chunki, sabab 
mavjudlikning genetik bog‘lanishlarini, aloqadorliklarini ifodalashi bilan birgalikda, 
ularning istiqbollarini ham belgilab beradi. Hyegel tili bilan aytganda, sabab-
mohiyatning harakatdagi mavjudlik holatidir. Sabab falsafiy kategoriya sifatida quyidagi 
xususiyatlarga ega: 
1) uning obyektiv xarakteri narsa va hodisalarning ichki, tarkibiy elementlari 
munosabatlariga xos bo‘lib, mohiyatning real mavjudlik holatini ifodalaydi; 
2) sababning konkretligi narsa-hodisalarning xususiyatlaridan kelib chiqadi, hamda 
uning individualligini ta’minlaydi; 
3) sabab umumiy xarakterga ega bo‘lib, hech qanday narsa va hodisaning 
rivojlanishi sababsiz sodir bo‘lmaydi; 
4) sabab zaruriy bo‘lib, muqarrar ravishda, muayyan oqibatlarni keltirib chiqaradi; 
5) sababning uzluksizligi, bir tomondan, turli sabablarning izchil bog‘lanishlarini, 
munosabatlarini, ikkinchi tomondan, har bir sababning oqibat tarzida oldingi sabab bilan 
bog‘liqligini xarakterlaydi.