A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanidan ma

SAVOLLAR VA TOPSHIRQLAR. 
1. Biotsenozlar nima? 
2.Ekosistemalar va biogeotsenozalarni ta`riflab bering.  
3. Ekologik nisha tushuntirib bering. 
4. Ekosistemalardagi energiya oqimi nima? 
5 Agroekosistemalar qanday hosil bo`aldi?  
 
5-MAVZU. BIOSFERA TUSHUNCHASI VA BIOSFERA HAQIDAGI 
TA'LIMOTNING YUZAGA KELISHI  
Biosferaning tarkibiy tuzilishi. Biosfera chegaralari. Suvning tabiatdagi aylanishi. Uglerod 
elementining tabiatda aylanishi. Azot elementining tabiatda aylanishi. 
Yerda hayot paydo bo`lgandan boshlab uzoq taryxiy davrlar davomida u rivojlanib 
kelmoqda. Erning tirik organizmlar va biogen cho`kindi tog’ jinslari tarqalgan qismini rus olimi 
akademik V. I. Vernadskiy biosfera (grekcha «bios»-hayot, «sfera»-shar) deb nomlagan. 
Biosfera sayyoramizdagi «hayot qobig’i» hisoblanib, tirik organizmlarning o`zaro chambarchas 
aloqa, munosabatlaridan iborat murakkab ekosistemalar majmuini tashkil etadi. V. I. Vernadskiy 
tushunchasiga ko`ra, biosferaga hozirgi vaqtda faqatgina erning qobig’ida tarqalgan tirik 
organizmlar kirib qolmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrlarda organizmlar ishtirokida hosil 
bo`lgan litosferaning qismi ham ki-radi. SHuning uchun ham biosferaning neobiosfera va 
palebiosfera kabi tarkibiy qismlari ajratiladi. 
Biosfera o`z ichiga atmosferaning quyi qatlamlari, ya`ni troposferani (10-15 km 
balandlikkacha faol; hayot mavjud bo`lgan, ba`zan 20 km balandlikdagsh stratosfera qatlamida 
tinim holidagi organizmlarning chang donachalari, urug’lari, sporalari va boshqalar uchrashi 
mumkin) hamda suv qobig’i gidrosferani oladi. Erning yuzasi qattiq qobiq litosferadan iborat 
bo`lib, uning qalinligi odatda 30-60, ba`zan 100-200 m va undan ham ortishi mumkin. Hayot 
belgilarining ushbu chuqurliklardan pastda uchrashiga tasodifiy holat deb qarash mumkin. 
Keyingi yillarda 4500 m dan ortiq chuqurlikdagi neftni haydovchi suvlarda mikroorganizmlar 
uchragan. Tikka qatlam bo`yicha, ya`ni atmosfera qatlamini qo`shib hisoblaganda hayot 
chegaralari 25-40 km ni tashkil etadi. (Biosferaning ostida qalinligi 5-6 km gacha boradigan 
cho`kindi tog’ jinslaridan iborat stratosfera qatlami yotadi. Uning hosil bo`lishida tirik 
organizmlarning roli katta. Cho`kindi tog’ jinslari gidrosferada hosil bo`lib, uning kelib 
chiqishida ham tirik organizmlar, suv, shamol muhim omillardan hisoblanadi. 
Biosferada organizmlarning faol holatda hayot kechirishi ham bir xil emas. 
Sayyoramizdagi barcha tirik organizmlar yig’indisini V. I. Vernadskiy tirik modda deb atagan. 
Tirik moddalar bir tekis tarqalgan joylar, suv qatlami - litosfera va troposferalar chegarasi, ya`ni 
tuproq va uning qatlamidagi o`simlik ildizlari, zamburug’lar, mikroorganizmlar, tuproqda hayot 
kechiruvchi boshqa  hayvonlar, shuningdek  troposferaning tuproq yuzasidagi qismi, 
o`simliklarning er ustki organlari qismi joylashgan qatlam hisoblanadi. Bu erda o`simliklarning 
sporalari, chang donachalari va urug’lariniig asosiy massasi ham uchib yuradi. Ushbu qatlam 
fitosfera deb atalib, biosferada energiyani to`plovchi organizmlar asosan o`simliklar hisoblanadi. 
Biosfera uchun faqat tirik moddaning bo`lishi xarakterli bo`lib qolmay, balki u quyidagi 
xususiyatlarga ham ega bo`ladi: ma`lum miqdorda suyuq holdagi suvning bo`lishi; biosferaga 
juda ko`p miqdordagi Quyosh nurlari oqimining tushishi; biosfera moddalarning agregat holatida 
bo`lgan chegarada, ya`ni qattiq suyuq va gazsimon fazalarni o`z ichiga oladi. SHuning uchun 
ham biosfera uchun uzluksiz holdagi moddalar va energiya aylanishi xarakterlidir. Bunda tirik 
organizmlar faol ishtirok etadi. 
Biosferadagi tirik moddalar miqdori haqida aniq ma`lumotlar bo`lmasa ham ularda 
o`simlikning biomassasi hayvonlarnikiga nisbatan bir necha marta ortiq ekanligi haqida 

---

ma`lumotlar bor. I. A. Suetovaning ma`lumotlariga ko`ra, quruqlikdagi tirik modda 6,4-Yu
18
 g, 
okeanda esa 29,9-10
15
 g ni tashkil etar ekan. Shundan quruqlikdagi o`simlik biomassasi 6,4-10
18
 
g bo`lsa, hayvonlarniki 0,006-10
18
  g.  Atmosferaning  yuqori chegaralarida  Quyosh 
energiyasining o`rtacha rqimi sutkasiga 7000 kkal/sm
2
 ni tashkil ztadi. Bizni sayyoraga ko`zga 
ko`rinadigan nurlardan yiliga 55 kkal/sm
2
 kelib tushadi va organizmlar tomonidan o`zlashtiriladi. 
Biosferadagi mahsuldorlik yashil o`simliklar va qisman xemosintezlovchi bakteriyalar hisobiga 
to`planadi. Shunday qilib, Er sharidagi yillik umumiy mahsuldorlik 1,7-Yu
17
 g ni tashkil etadi. 
Ma`lumki, tabiatda moddalarning aylanishi uchun uch guruhdagi organizmlarning qatnashishi 
shart. Produtsentlarsiz hayotni tasavvur qilib bo`lmaydi. Ular birlamchi mahsuldorlikni keltirib 
chiqaradi. Qonsumentlarning turli darajadagi tartiblari birlamchi: va ikkilamchi mahsulotni 
iste`mol qilgan holda organik moddalarni bir holatdan ikkinchi holatga o`tkazadi. Ular shu bilan 
Erda hayotning xilma-xilligini keltirib chiqaradi. Bu o`z navbatida turlarning evolyutsiyasiga 
olib keladi. Redutsentlar esa organik moddalarni mineral moddalarga parchalab, sayyorada o`lik 
qoldiqlardan iborat bo`lgan katta «mozor»ning kelib chiqishiga imkon bermaydi . 
Erda boradigan har qanday jarayonlarning manbai va boshlanishi Quyosh nuri energiyasi 
hisoblanadi. Yorug’lik ta`sirida boradigan yashil o`simliklardagi fotosintez jarayoni natijasida 
organik modda to`planadi. Fotosintezning foydali ish koeffitsienti nihoyatda past. Er yuziga 
tushadigan Quyosh nurlarining atigi 1% dan foydalaniladi. Foydali qazilmalarda (toshko`mir, 
neft’, torf va boshqalar) Quyosh energiyasi konservalangan holda uzoq vaqtlar saqlanib 
kelmoqda. Ba`zi bir organizmlar organik modda hosil qilishi uchun moddalarning oksidlanishi 
natijasida ajralib chiqadigan energiyadan foydalanadi. Bu jarayon xemosintez deb ataladi. 
energiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas bog’liq. Moddalarning kichik 
doirada (biologik) va katta (geologik) doirada aylanishlari ajratiladi. Biologik doirada aylanish 
organizmlar o`rtasida, quruqlikda tuproq bilan organizm o`rtasida, gidrosferada esa organizm 
bilan suv o`rtasida sodir bo`ladi. Moddalarning katta doirada aylanishi quruqlik bilan Dunyo 
okeanlari o`rtasida boradigan jarayondir. 
Kichik doirada  moddalarning aylanishi quruqlikdagi o`simliklarning, gazsimon 
moddalarning va suvda erigan mineral tuzlarning yutilishidan iborat. Bunda, birinchi navbatda, 
karbonat angidriddan organik moddalarning hosil bo`lishi tushuniladi. Nafas olish natijasida esa 
karbonat angidridning bir qismi troposferaga qaytarib chiqariladi. Organik moddalarning 
ko`pchilik qismi har xil darajadagi konsumentlar va redutsentlarning tanasidan o`tib, qayta 
ishlanib parchalanadi va minerallashadi, ular qayta tuproq, suv yoki havoga qo`shiladi. 
Gidrosferaning o`zida ham moddalarning kichik doirada aylanishi kuzatiladi. Bunda suvda 
erigan tuzlar va gazlar qatnashadi. Suv muhitidagi moddalarning aylanishida avtotrof 
hisoblangan suvo`tlari muhim rol’ o`ynaydi. Okeandagi biologik moddalarning aylanishida 
o`simlik va hayvonlarning qoldiqlari (parchalangan va minerallashgan qismi) suvda erigan holda 
zahira moddalar sifatida qatnashadi, ularning bir qismi okean tublarida yotqiziqlar hosil qiladi. 
Er sharining har qanday nuqtalarida kichik doirada moddalarning aylanishi bir ikkinchisi 
bilan almashinib turadi. Kichik doiradagi aylanishlar bir-birlari bilan chambarchas bog’liq va 
katta doiraning ta`sirida bo`ladi. Qatta doiradagi moddalarning aylanishi quruqlikdan 
moddalarning daryo va havo oqimlari bilan okeanga kelib tushishidan iborat bo`lib, dengiz 
yotqiziqlarining quruqlikka qayta chiqishi esa okean tubining ko`tarilishi va uning natijasida 
quruqlik ayrim joylarining cho`kishi bilan sodir bo`ladi. Erda moddalarning aylanishi ayrim 
kimyoviy unsurlarning aylanishidan tashkil topadi.