M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

A lim e n t  t o ‘lashning  ixtiyoriy  sh a k lid a   a lim e n t  t o ‘lashi  sh a rt 
b o ‘lgan  shaxs  a lim e n tn i  ixtiyoriy  ravishda  shaxsan  o ‘zi  yoki  o ‘z 
arizasiga  m uvofiq  ishlab  tu rg a n   jo y id a   yoxud  pen siy a,  n a fa q a , 
stipendiya  va  b o sh q a  turdagi  m ab lag 6  olay o tg an   jo y id a   to ia y d i. 
A lim e n tn in g   b u n d a y   shaklida  a lim e n t  toMovchi  shaxsan  o ‘zi  yoki 
p o c h ta  orqali tegishli  pul  m ablag‘larini topshirishi  m u m k in  b o ‘ladi.
A lim ent to ‘lashning kelishuv sh a kli -   n ikoh  s h a rtn o m a sid a  yoki 
a lo h id a   kelishuv  bitim i  asosida  ixtiyoriy  ta rz d a   vujudga  keladi.
176

---

K elishuv o ta -o n a la rn in g  o ‘z aro   n ik o h d a  yoki  n ik o h d an   ajrashgan- 
lik laridan  q a t’i  n azar,  tu zilishi  m u m k in 1.
Shu  o ‘rin d a  alim ent t o ‘lash t o ‘g ‘risida kelishuv bitim i tu zish n in g  
o ‘ziga  xos  xususiyatlarini  k o ‘rsatib  o ‘tish  jo iz   san alad i,  ju m lad a n :
•  a lim e n t  t o ‘lash  to ‘g ‘risidagi  kelishuv  yo zm a  sh ak ld a  tuzilib, 
notarial  ta rtib d a   tasd iq lan g an   b o ‘lishi;
•  a lim e n t  t o ‘lash  t o ‘g ‘risidagi  kelishuv  ijro  varaqasi  kuchiga 
ega ekanligi;
•  a li m e n t   t o ‘la s h   t o ‘g ‘ris id a g i  k e lis h u v   a s o s a n   a lim e n t 
t o ‘lovchi  ishlab  tu rg a n   k o rx o n a ,  ta sh k ilo t,  m uassasa  h iso b -k ito b  
b o ‘lim i  to m o n id a n   u s h la n ib   q o lish g a   yoki  a lim e n t  t o ‘lo v ch i 
to m o n id a n   p ul  yoki  b o sh q a   sh akldagi  t o ‘lovlar  aso sid a  t o ‘lashga 
y o ‘l  q o ‘yilishi;
• a lim e n t  t o ‘lash  t o ‘g ‘risidagi  kelishuv  tuzish   keyinchalik  nizo 
kelib  c h iq q a n d a   sudga  m u ro jaat  etish n i  istisno  etm asligi;
•  a lim e n t  t o ‘lashning  kelishuv  shakli  a lim e n t  h u q u q   va  m aj­
b u riy atlarin in g  b a rc h a  tu rla rig a  n isb a ta n  qoM lanilishi;
•  a lim e n tla r   a lim e n t  t o ‘lash i  s h a rt  b o ‘lg an   s h a x sn in g   ish 
haqi va  (yoki)  b o sh q a  d a ro m a d ig a   n isb a ta n   u lu sh la rd a  vaqti-v aq ti 
b ila n   t o ‘la n a d ig a n   q a t ’iy  s u m m a d a ,  b ir  y o ‘la  p ul  b ila n   t o ‘la- 
n a d ig a n   q a t ’iy  s u m m a d a ,  m o l-m u lk   b ila n   yoki  k e lish u v d a   qayd 
e tilg a n   b o s h q a   u s u lla rd a   (m a s a la n ,  m o d d iy   y o rd a m   yoki  xiz- 
m a tla r   k o ‘rsa tish   s h a k lid a   h a m )  t o ‘la n ish i  v a  b o s h q a la r  b ila n  
iz o h la n a d i.
A lim ent  undirishning  m ajburiy  sh a kli  sud  to m o n id a n   am alga 
oshiriladigan harakat b o ‘lib,  bu, o ‘z navbatida,  q o n u n d a  k o ‘rsatilgan 
a lim e n t  m a jb u riy a tla rig a   d o ir  n o rm a la r  b u z ilg a n d a   yoki  o ‘sha 
m ajb u riy atlar a lim e n t t o ‘lovchi to m o n id a n  bajarilm ag an d a tegishli 
m a b la g 1  su d   ta r tib id a   a lim e n t  t o ‘lo v c h id a n   m ajb u riy   ta rtib d a  
undiriladi.  Sud tartib id a alim en t undirishga buyruq tartib id a  h a m d a  
su d n in g   hal  qiluv  qaro rig a  asosan  y o ‘l  q o ‘yiladi.  A lim ent  u n d irish 
yuzasidan  sudga  d a ’vo  arizasi  bilan   o ta -o n a d a n   biri  yoki  alim en t 
o lis h   h u q u q ig a   e g a   b o ‘lg an   b o s h q a   s u b y e k tla r,  s h u n in g d e k , 
p ro k u ro r, vasiylik va hom iylik organi  m u rojaat qilishga  haqli.
M asalan ,  T o sh k e n t s h a h a r M .  U lu g ‘bek tu m a n la ra ro   fuqarolik 
ishlari  b o ‘y ic h a   s u d id a   2003-yil  3 0 -se n ta b rd a   k o ‘rib  ch iq ilg a n
1  C.A.  Калачева.  С п р а в о ч н и к   адвоката.  Р еш ен и е  сп о р о в  без  суда.  М., 
«П риор»,  2001,  стр.  98— 111.
177

---

d a ’vogar  F .N .n in g  jav o b g ar  Y .R .ga  n isb atan   farzan d i  va  o ‘zining 
t a ’m in o ti  u c h u n   a lim e n t  u n d iris h   h a q id a g i  d a ’vosi  b o ‘y ic h a  
y u ritilgan  1022 6 /0 3 -fu q aro lik   ishida  d a 'v o g a r  (o n a )  F .N .  sudga 
javobgar (ota) Y .R . ga nisbatan farzandi va o ‘zining ta ’m inoti u c h u n  
a lim e n t  u n d irish   h a q id a   d a ’vo  arizasi  bilan   m u ro jaat  e tg a n 1.
D a ’vogar sudda o ‘z d a ’vosini  q u w a tla b , jav o b g ar bilan q o n u n iy  
n ik o h d a n   o ‘tib  tu rm u sh   qurg an lik larin i,  o ‘rta d a   Z .  ism li  farzandi 
borligini,  h o z ird a   o ‘z aro   m u n o sa b a tla ri  y o m o n lashganligi  sababli 
jav o b g ar  bolasi  h a m d a   o ‘zining  t a ’m in o ti  u c h u n   m o d d iy   yo rd am  
berm ayotganligi tufayli javobgardan bolasining va o ‘zining t a ’m inoti 
u c h u n   a lim e n t  u n d irish n i  so ‘rab  b a y o n o t  bergan.
Sud  m ajlisida  jav o b g ar  d a ’vogarning  tala b la rin i  ta n   olgan  va 
ishda  tekshirilgan  dalillarga  asoslanib,  sh u n in g d e k ,  0 ‘zbekiston 
R espublikasi  O ila  kodeksining  9 6 -m o d d a sig a   k o ‘ra,  jav o b g arn in g  
farzandi  t a ’m in o ti  u c h u n   m o d d iy   y o rd am   berishga  m ajburligini, 
farz a n d in in g  tu g ‘ilganlik  haqidagi  g u v o h n o m asid a   o tasi  deb  yozil- 
ganligini, to m o n la r o ‘rtasidagi  nikoh  F H D Y  b o ‘lim ida qayd qilinib, 
shu  kunga q a d a r b e k o r qilinm aganligini  inobatga olib,  0 ‘zbekiston 
R espublikasi  O ila  kodeksining 9 9 -m o d d a sid a   ko ‘rsatilgan m iqdorda 
alim ent  undirishni  ham da  Oila  kodeksining  117-m oddasiga  k o ‘ra, 
jav o b g ard an   d a ’vogar  ta ’m in o ti  u c h u n   to   u c h   yoshga  yetgunga 
q a d a r  h a r  oyda  o ‘n  m ing  so ‘m d a n   a lim e n t  u n d irish n i  lozim   deb 
to p ad i.
21.3.  Alimentni  sud  tartibida  undirish  asoslari, 
tartibi  va  protsessual  xususiyatlari
O ila  kodeksining  142-m oddasiga  k o ‘ra,  a lim e n t  o ‘z  vaqtida 
t o ‘lanm aganligi  u c h u n   a lim e n t  t o ‘lovchiga  n isb a ta n   javobgarlik 
belgilangan.  A lim en t  t o ‘lashdan  q a sd d an   bosh  to rtish   o ‘z  o q ib at- 
lariga  k o ‘ra,  a lim e n t  t o ‘lovchini  o ta -o n a lik   h u q u q id a n   m a h ru m  
qilishga  (O ila  kodeksining  79,  116-m o d d asi),  a lim e n t  t o ‘lovchini 
jin o iy   javobgarlikka  to rtish g a  asos  b o i a d i   (Jin o y a t  kodeksining 
1 2 2 -m oddasi).
Y uridik ad ab iy o tlard a a lim e n t  h u q u q  va  m ajburiyatlari  o ta -o n a  
va  b o lala r  o ‘rtasidagi  m ulkiy  m u n o sa b a tla rn in g   b ir  tu ri  sifatida
1  F uqarolik  ishlari  b o ‘yicha  T oshkent  sh a h ar  M irzo  U lug‘bek  tu m a n la ra ro  
sudining  10226-03-fuqarolik  ishi  b o 'y ic h a   hal  qiluv  qaroridan.
178

---

talq in  e tila d i1.  Bu h aq d a 0 ‘zbekiston  Respublikasi  O ila kodeksining 
9 0 -m o d d a sid a   sh u n d a y   deyiladi:  «Voyaga  yetm ag an   b o lalar  o ‘z 
o ta -o n a s id a n   va  b o sh q a  shax slard an   q o n u n d a   n a z ard a   tu tilg an  
m iqdorda va tartibda ta ’m in o t olish huquqiga ega.  Voyaga yetm agan 
b o lala r  t a ’m in o ti  u c h u n   olin g an   m ab lag 1,  pensiya,  n afaq a,  uning 
otasi  yoki  onasi  tasarru fid a  b o ‘lib,  b o lan in g   t a ’m in o ti,  tarbiyasi  va 
t a ’lim   olishi  u c h u n   sarflanishi  kerak».
A lim en t  bo la  o ta -o n a sin in g  birga  yash ash id an ,  o ‘zaro   n ikohda 
ek an lig id an   va  b o lan in g   o ta -o n a si  bilan  yoki  u lard a n   biri  bilan 
birga  y ash ash-yasham asligidan  q a t’i  n a z ar,  t o ‘lanishi  kerak.  Bu 
m ajburiyat  o ta - o n a   yoki  u lard a n   biri  to m o n id a n   ixtiyoriy  yoki 
kelishuv asosida, shuningdek, sud tartibida am alga oshiriladi.  Yuridik 
m a n b a la rd a   a lim e n t  h u q u q   va  m a jb u riy a tla rin in g   ix tiy o riy   va 
kelishuv  shakli  a lim e n t  t o ‘lash  d eb   y u ritilsa,  sud  ta rtib id a   sud 
b u y r u g i  yoki  hal  qiluv  qaro ri  ch iq arish   usulini  a lim e n t  undirish 
deb  a ta la d i2.  V oyaga  y etm ag an   b o lalarn in g   a lim e n t  olish  huquqi 
ularn i  t a ’m inlashga  qaratilg an   b o ‘lib,  bu  o ‘z  n av b atid a,  bolalarni 
o z iq la n tirish ,  k iy in tirish ,  o ‘q itish ,  sog‘lig‘ini  saqlash  va  b oshqa 
yashash  u c h u n   kerakli  vo sitalar bilan   t a ’m in lash ,  qolaversa  g ‘a m - 
x o ‘rlik qilish  h a ra k a tla rin in g  b o sh q a  m o d d iy  shakllarida  k o ‘rinadi.
Bu  g ‘a m x o ‘rlik ,  b irin c h id a n ,  o ta - o n a ,  ik k in c h id a n ,  d av lat 
to m o n id a n  am alga oshiriladi.  O ta -o n a  b o lalarini  faqat tarbiyalash, 
t a ’m in lash   va  g ‘a m x o ‘rlik  qilish,  qolaversa,  q o n u n d a   belgilangan 
h o latla rd a   bolalari  o ld id a  a lim e n t  m ajb uriyatlarini  bajarsa,  davlat 
k a m   t a ’m in la n g a n   o ila la r n i  q o ila b - q u v v a tla s h ,  b o q u v c h is in i
1 0 ‘zbekiston  Respublikasining Oila  kodeksiga sharhlar.  (H.  R ahm onqulovning 
um um iy  tahriri  ostida).  Т .,  «Adolat»,  2000,  180— 182-bet.;  F.M.  O taxojayev. 
0 ‘zbekiston  Respublikasining  O ila  huquqi.  D arslik.  (M .H .  Rustam boyevning 
u m um iy  ta h riri  ostida).  Т .,  T D Y I,  2005,  181—2 05-bet.;  F.M .  O taxojayev,