Dav kad indd

Tu
pr
oq
ni
ng m
ex
an
ik t
ark
ib
i v
a t
os
hl
oq
lig
i b
o‘
yi
ch
a pa
sa
yt
ir
uv
ch
i k
oe
ff
it
si
en
tl
ar
m
ex
an
ik
ta
rk
ibi
b
o‘
z t
up
ro
ql
ar m
in
ta
qa
si
C
ho
‘l m
in
ta
qa
si
lyo
ss
p
rol
y-
uv
ia
l
a
lly
-
uv
ia
l
pr
ol
yuv
ia
l
e
ly
u-
viy
a
so
si
y t
og
‘ 
ji
n
sl
ar
i
a
l-
ly
u-
viy
pr
ol
yuv
ia
l
el
yu
-
viy
a
so
si
y t
og
‘ 
ji
n
sl
ar
i
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
s
oz
0,8
0,
90
0,8
5
0,8
0
0,
75
0,7
0
0,8
0
0,
75
0,7
0
0,8
5
0,
95
0,8
0
0,7
0
0,8
0
0,
75
0,7
0
O
g‘
ir q
u
m
oq
0,
9
0,
90
0,8
5
0,8
5
0,8
0
0,
75
0,8
5
0,8
0
0,
75
0,
90
0,8
5
0,8
5
0,8
0
0,
90
0,8
5
0,
75
O
‘r
ta q
u
m
oq
1,
0
0,
95
0,
95
0,
90
0,8
5
0,
95
0,
90
0,8
0
0,
95
0,
95
0,
95
0,8
0
0,
95
0,8
5
0,
75
y
en
gi
l q
u
m
oq
0,
95
0,
95
1,
0
0,8
0
0,8
5
0,
75
0,
90
0,8
5
0,
75
1,
0
1,
0
0,
95
0,8
5
0,
90
0,8
5
0,
75
Q
u
mo
ql
i
0,8
5
0,8
5
0,8
5
0,8
5
0,8
0
0,
75
0,8
5
0,8
0
0,
65
0,
95
0,
90
0,8
0
0,7
0
0,8
5
0,8
0
0,7
0
Q
um
li
-
-
-
-
-
-
-
-
-
0,
90
-
-
-
0,7
0
0,
60
0,
50
iz
oh
: 1
- t
os
h
si
z – 1
,0
2-
si
yr
ak t
os
h
li – 0
,9
5
3-
o‘
rt
a t
os
h
lo
ql
iq – 0
,9
0
4-
yu
qo
ri k
o‘
p t
os
h
lo
ql
iq – 0
,8
5

---

88
8-jadval
Sho‘rlanish darajasi hamda suv o‘tkazuvchanlik darajasiga nisba-
tan tuproq bonitetining tabaqalanishi
t.r
tuproqlarning 
sho‘rlanish darajasi
bo‘z, ta-
qir sur 
tus-
li qo‘ng‘ir 
tuproqlar, 
yer osti 
suvlari 
(5 m)
bo‘z 
o‘tloqi 
va o‘tloqi 
taqir tup-
roqlar, 
yer os-
ti suvlari 
(3–5 m)
bo‘z mint-
aqasida-
gi va cho‘l 
zonasidagi 
o‘tloqi bo‘z, 
o‘tloqi tup-
roqlar, yer 
osti suvlari 
(1,5–3 m)
bo‘z min-
taqasidagi 
va cho‘l 
zonasida-
gi botqoq 
o‘tloqi va 
botqoq 
tup roqlar, 
yer os-
ti suv lari 
(0,5–1,5 
m)
1
2
3
4
5
6
1
sho‘rlanmagan va qayta 
sho‘rlanmagan (bo‘z tu-
proqlar mintaqasi)
a) suv o‘tkazmaydigan va 
kam suv o‘tkazuvchan, 
soz va og‘ir qumoq qat-
lami qumli tuproqlar
b) suv o‘tkazuvchan tup-
roqlar
0,95
1,00
0,90
1,00
0,90
1,00
0,90
1,00
2
kam sho‘rlangan
a) yer osti suvlarining 
harakati ta’minlangan 
suv o‘tkazuvchan tup-
roqlar
b) yer osti suvlarining 
harakati ta’minlangan 
suv o‘tkazuvchanligi 
past bo‘lgan hamda suv 
o‘tkazmaydigan tup-
roqlar
0,95
0,90
0,90
0,85
-
-
-
-
3
tez eriydigan tuzlar bi-
lan sho‘rlangan
yuvilgan
kam yuvilgan
O‘rtacha sho‘rlangan
kuchli sho‘rlangan
-
-
-
-
1,00
0,95
0,90
0,85
0,95
0,90
0,85
0,80
-
0,85
0,80
0,70

---

89
sizot suvlarining oqib chiqib ketish imkoni katta bo‘lgan yer-
lar uchun tuzatma koeffitsientlari 9-jadvalda keltirilgan.
9-jadval
Kuchli suv o‘tkazuvchan tuproq osti jinslari, bo‘yicha tuproq bon-
itetini tabaqalashtirish
suv o‘tkazuvchanlik darajasi
bonitet koeffitsienti
Qumoq hamda qumli
50 sm chuqurlikdagi mayda toshli qumoq 
30 sm chuqurlikdagi mayda toshli qumoq
0,90
0,80
0,70
tuproq unumdorligini pasaytiruvchi omillar qatoriga suv ham-
da shamol ta’siridan yemirilishi (eroziya) ham kiradi. u notekis 
relyefli, yangi sug‘orilayotgan maydonlarda, yuqori qiyaliklarda 
yorqin namoyon bo‘ladi. bu mintaqalarda tuproq jinslari asosan 
lyoss prolyuval va allyuvial yotqiziqlardan iborat bo‘ladi.
yuviladigan tup roqlarning sifati nisbatan lyosslarda kamroq 
pasayadi, chunki maydonlarning tuproqning chuqur qatlam-
larida ham potensial unumdor ligi yuqori bo‘ladi. yuviladigan 
tup roqlarning prolyuvial va alliyu vial-prolyuvial yotqiziqlarda 
maydonlar sifatining ko‘proq daraja da pasayishi kuzatiladi (10-
jadval).
10-jadval
eroziyaga uchraganlik darajasiga nisbatan tuproq bonitetini 
taqqoslash
yuvilish darajasi
tuproq hosil qiluvchi tog‘ jinslari
soz (lyoss)
prolyuvial – allyuvial
yuvilmaydigan
kam yuviladigan
O‘rtacha yuviladigan
tez yuviladigan
1,00
0,95
0,80
0,70
1,00
0,90
0,75
0,60
ma’lumki, keyingi yillarda sug‘orish maqsadlari uchun xil ma-
xil darajali gipslangan katta maydonlar o‘zlashtirilgan va qishloq 
xo‘jaligi maqsadlarida foydalanish uchun qabul qilingan. gips esa 
yerning meliorativ holatini yomonlashtiradi hamda tuproq unum-
dorligini pasaytiradi. bonitet ballarini aniqlashda boshqa omil-
lar qatori alohida tuproq xillarida gips gorizontining joylashi-
shi va gips miqdoriga nisbatan ham pasaytiruvchi koeffitsientlar 
qo‘llaniladi (11-jadval).

---

90
11-jadval
Tuproqning gipslilik darajasiga qarab bonitetni pasaytiruvchi
koeffitsientlar
gipslilik darajasi
gips miq-
dori
gips qatlamining boshlanish chuqurligi, sm
yuza qismidagi 
haydalma qat-
lam, 0-30
30-50
50-100
100-200
gipssiz
kam gipsli
o‘rtacha gipsli
qalin gipsli
10 gacha
11-20
21-40
40<
1,0
0,8
0,7
0,5
1,0
0,95
0,8
0,7
1,0
1,0
0,9
0,8
1,0
1,0
1,0
0,9
aniq bir tuproqning bonitet balining asosiy xususiyati tuproq 
xiliga berilgan ballga xilma-xil tuzatma koeffitsientlarni ko‘pay-
tirish yo‘li bilan aniqlanadi, ya’ni:
k
1
1
2
3
n
B
B K K K
K
=
⋅
⋅
⋅
⋅⋅⋅⋅⋅
bu yerda: b
1
– asosiy shkala bo‘yicha tuproqning bonitet bali;
K
1
 K
2
 K
3
 
·····
K
n
– tuzatma koeffitsientlar.
alohida olingan tuproq xilining bonitet bali hisob langandan 
keyin shu ma’lumotlarga asosan xo‘jalik bo‘yicha umumiy 
sug‘oriladigan yerlarning bonitet ballarini hisoblash mumkin. bu-
ning uchun qishloq xo‘jalik turlari bo‘yicha tuproq xillari may-
donlarini hisoblash ma’lumotlari zarurdir.
xo‘jalikning sug‘oriladigan ekin maydonlari bonitet bali tup-
roq qatlamini tashkil etuvchi turli tuproq xillari boni tet ballari-
ning o‘rtacha keltirilgan qiymati tariqasida aniqlana di, ya’ni: 
. .
...
...
п
1 1
2 2
п п
i i
x k
i 1
1
2
п
i
B R B R
B R
B R
B
R R
R
R
=
+
+ +
=
=
+
+ +
∑
bu yerda: 
B
1
,B
2
...B
n 
– tuproq xillarining bonitet bali; 
R
1
,R
2
...R
n 
– 
shu tuproqlarning egallagan maydonlari, ga.
Quyida, paxtachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaligi yer-
larining o‘rtacha bonitet ballarini aniqlashga misol keltirilgan. 
masalan, maydoni 90,0 gektarga teng bo‘lgan fermer xo‘jaligi 
hududining 50,0 gektari 72 ball, 30,0 gektari 62 ball, 10,0 gektari 
46 ballda baholangan. bunda fermer xo‘jaligi bo‘yicha o‘rtacha 
bonitet 66 ballga teng bo‘ladi, ya’ni:

---

91
. .
( ,
) ( ,
) ( ,
)
,
,
,
,
1 1
2 2
3 3
x k
1
2
3
B R B R B R
50 0 72
30 0 62
10 0 46
B
65 8 66
R R R
50 0 30 0 10 0
+
+
⋅
+
⋅
+
⋅
=
=
=
≈
+
+
+
+
ball.
yerlarni iqtisodiy baholash yerning qishloq xo‘jaligida asosiy 
ishlab chiqarish vositasi sifatidagi solishtirma qiymatini aniqlash 
demakdir. bu ko‘rsatkichlar ham nisbiy kattalik da, ya’ni bal-
larda, ham absolut ko‘rsatkichlarda, ya’ni yerga hisoblab chiqil-
gan shartli narxlarda bo‘lishi mumkin.
shunga alohida ahamiyat berish zarurki, yerni iqtisodiy baho-
lash va tuproqlarni bonitirovka qilish o‘rtasida uzviy bog‘liqlik va 
bir-biriga nisbatan keskin farq mavjud. tuproqlarni bonitirovka 
qi lishda ishlab chiqarish sharoitlari emas, asosan o‘simlik o‘sishi 
uchun zarur bo‘lgan tabiiy xossalari hisobga olinib, guruh larga 
bo‘linadi. iqtisodiy baholashda esa yerning tabiiy sifati va ish-
lab chiqarish ko‘rsatkichlari uning tabiiy-iqtisodiy sharoitlari ga 
mos ravishda hisobga olinadi. ularning o‘zaro bog‘liqligi shun-
dan ibo ratki, tuproqlarni bonitirovka qilish natijalari yerlarni iqti-
sodiy baholashda asos sifatida olinadi.
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi 
yerdan foydalanuvchilar yerlarni iqtisodiy baholash subyektlari 
hisoblanadilar.
yerlarni iqtisodiy jihatdan baholash jarayonida sug‘oriladigan 
yerlarni baholash muhim amaliy ahamiyatga ega. ekinlar-
ni ye tishtirish uchun muhim hisoblang an yerning tabiiy xususi-
yatlari bo‘yicha qiyosiy bahosi (tuproq bonitirovkasi) va qiymat 
ko‘rsatkichi sifatidagi me’yoriy sof da romad sug‘oriladigan yer-
larning bahosini aniqlash uchun asos qilib olinadi.
tuproqning tabiiy unumdorligini, mahsuldorligini hamda 
qishloq xo‘jaligiga yaroqliligini hisobga olgan holda boni tet bal-
lari bo‘yicha respublikadagi sug‘oriladigan yerlarning 10 ta sin-
fi belgilangan. agronomiya nuqtayi nazaridan bonitet bahosi ning 
ballari qishloq xo‘jalik ekinlarini kadastr bo‘yicha hisobla ngan 
hosildorliklari orqali belgilanadi. bu esa o‘z navbatida 100 bal-
lik baholash shkalasidan 1 gektardan olinadigan hosilning sent-
nerdagi o‘lchami, ya’ni ts/ga hisobida 1 ballga to‘g‘ri ke ladigan 
har bir asosiy qishloq xo‘jalik ekini uchun hisoblanadi. Respub-
lika qishloq xo‘jaligi vazirligi tomonidan 2001-yilda tasdiqlan-

---

92
gan «O‘zbekiston Respublikasi sug‘oriladigan tuproq larni boniti-
rovka qilish» uslubiyatiga muvofiq qabul qilingan bonitet ballari 
bo‘yicha asosiy qishloq xo‘jalik ekinlarining ka dastr hosildorlik-
lari quyidagi jadvalda keltirilgan 
11-jadval