“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

Mexanik kattaliklarni o‘lchash va moddalarning sarf, hajm parametrlarini o‘lchash
laboratoriyasi
Mexanik kattaliklar va sarfni o‘lchash laboratoriyasi mexanik kattaliklarni: kuch va qattiqlik 
(namunaviy dinamometrlar, sinov pressi va mashinalar, qattiq o‘lchagichlar, dinamometrik kalitlar) 
o‘lchash vositalarini qiyoslash bo‘yicha ishlarni amalga oshiradi, ushbu qiyoslash ishlarini bajarish 
uchun ―DO-2-5-0,5‖ turdagi 2-razryadli namunaviy kuch o‘lchash mashinasi, 0,01kn dan 5000kn 
gacha 3-razryadli namunaviy dinamometrlar, 2-razryadli (MTR, MTSH, MTB turdagi) namunaviy 
kuch o‘lchovlari mavjud. 
Harakat parametrlari asboblarini (spidometrlar, taxometrlar, sekundomerlar, Iskra-video, Kris, 
Arena, Vizir turdagi harakat tezligi o‘lchagichlarini) qiyoslash uchun laboratoriya UPS-4, UT-0,5-
60, UPMS-1, IS-24 uskunalarga ega; hajm va sig‘imlarni O‘V (1-chi va 2-chi razryadli namunaviy 
o‘lchovlar, yoqilg‘i, moy va gaz tarqatish kolonkalari, kalibrlash avtosisternalari, shisha sig‘im 
o‘lchovlari va rezervuarlar kalibrovkasi) qiyoslash uchun laboratoriya 3-razryadli, 1-razryadli 
namunaviy tarozilar bilan jihozlangan. 
Nazorat savollari: 
1.
Geometrik kattaliklarni o‘lchash? 
2.
Mexanik kattaliklarni o‘lchash? 
3.
Geometrik va mexanik kattaliklarni o‘lchash ilmiy ishlab chiqarish bo‘limi qisqa sharh? 

---

220 
Bosim va sarf o‘lchagichlarini o‘lchash va fizik-kimyoviy, optik-fizikaviy va harorat 
kattaliklari ilmiy-ishlab chiqarish bo‘limlarining faoliyatini o‘rganish. 
Ishning maqsadi:
Talabalarga Bosim va sarf o‘lchagichlarini o‘lchash va fizik-kimyoviy, optik-
fizikaviy va harorat kattaliklari ilmiy- ishlab chiqarish bo‘limlari haqida ma‘lumot berish.
 
Sarf bu — vaqt birligi ichida oqim yoʻnalishi boʻyicha oʻtgan moddaning vazn yoki xajm miqdori. 
Sarfni oʻlchash tushunchasida ikki xil sarf farqini ajratib olish kerak: Xajmli sarf va vaznli sarf. 
Xajmli sarf oʻlchash usulida odatda suyuqliklar va gazlarning vaqti birligi ichida oʻtgan xajmi 
oʻlchanadi. Vaznli sarf oʻlchashda esa moddaning vaqt birligi ichida oʻtgan vazn miqdori 
oʻlchanadi. Oʻlchash usulini oʻzi xam ikki xil turga ega: birinchisida vaqt birligi ichida oʻtgan 
moddaning vazn midori yoki xajmi, yaʼni bu xolda sarf bevosita xajm yoki ogʻirlik birliklari bilan 
ifodalanadi; ikkinchi usulda joriy oqim tezligiga koʻra vaqt birligi ichida qancha miqdorda modda 
oʻtishi, yaʼni oniy (mgnovenniy) sarf oʻlchanadi. Sarfni 
1.
Doimiy perepadli (rotametr); 
2.
Oʻzgaruvchan perepadli (Diafragma); 
3.
tezlik xisoblagichlari; 
4.
Induksion sarf oʻlchagichlar; 
5.
Xajm oʻlchagichlar yordamida aniqlash mumkin. 
S xarorat qabul qilinadi.

Sarfi oʻlchanayotgan moddaning agregat xolatiga koʻra, ushbu modda 
uchun faqat oʻziga xos boʻlgan xususiyatlari yuzasidan korreksiya xisobi yuritib boriladi. Chunki 
texnologik jarayon taqozo etadigan bosim va xaroratga bogʻliq xolda oʻlchangan sarf bilan standart 
qabul qilingan sharoitda oʻlchanadigan sarf qiymat koʻrsatikich bir biridan katta farq qiladi. Yaʼni 
texnologik jarayonlarda odatda yuqori xarorat va bosim ositdagi reaksiyalar natijasidan keyingi 
xolat sarfi oʻlchanishi mumkin, ammo xar bir modda uchun uning solishtirma zichligi, molekulyar 
massasi kabi xossalari faqat oʻziga xos va takrorlanmas boʻladi. Shuningdek xar modda uchun 
meʼyoriy xarorat va bosim xam aloxida xisoblanishi mumkin. Odatda gazlar xarorat oshgan sari 
xajmi ortib boradi. Bu xolatda xajmiy sarf oʻlchash jarayonida chalkashliklar kelib chiqishini oldini 
olish uchun shu gazning kimyoviy va fizik noyob xossalaridan kelib chiqib, uning sarf xisobini 
meʼyorlanadi. Yaʼni texnologik jarayondagi bosim va xaroratga koʻra oʻlchangan sarf, meʼyoriy 
sharoitdagi sarf xisobiga oʻgiriladi. Odatda gazlar uchun meʼyoriy sharoit deb bir atmosfera bosimi 
va 20 S xarorat qabul qilinadi.