The economy of enterprise

Примечание [I8]:   
Примечание [I9]:  
Примечание [I10]:   
 
115 

---

korxona  moliyaviy  resurslarining  asosiy  elementi  ekanligi;  daromadning  turli 
darajadagi  byudjet  shakllanishi  uchun  asosiy  manba  bo’lib  xizmat  qilishi  bilan 
izohlanadi. 
Foyda olishning asosiy manbalari quyidagilar: 
birinchi manba korxonaning mahsulotning u yoki bu turini ishlab chiqarishdagi 
monopoliya  holati  yoki  mahsulotning  nodirligi  hisobiga  shakllanadi.  Bu  manbaning 
saqlanishi mahsulotni doimiy ravishda yangilab borishni ko’zda tutadi; 
ikkinchi  manba  ishlab  chiqarish  va  tadbirkorlik  faoliyati  bilan  bog’liq.  Undan 
foydalanish  samaradorligi  bozor  kon’yunkturasini  bilish  hamda  ishlab  chiqarishning 
rivojlanishini,  doimiy  ravishda  o’zgarib  turuvchi  bozor  kon’yunkturasiga 
moslashtirish  qobiliyatiga  bog’liq  bo’ladi.  Foyda  miqdori  korxonaning  mahsulot 
ishlab  chiqarish  bo’yicha  yo’nalishini  to’g’ri  tanlash  (doimiy  ravishda  talab  darajasi 
yuqori bo’lgan mahsulotni tanlash); mahsulotlarini sotish va xizmat ko’rsatish uchun 
raqobatbardosh  sharoitlarni  yaratish  (baho,  etkazib  berish  muddati,  xaridorlarga 
xizmat  ko’rsatish,  sotuvdan  keyingi  xizmat  ko’rsatish  va  hokazo);  ishlab  chiqarish 
hajmi  (ishlab  chiqarish  hajmi  qanchalik  katta  bo’lsa,  daromad  miqdori  shunchalik 
ko’p  bo’ladi);  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  kamaytirish  tuzilmasi  bilan  bog’liq 
bo’ladi; 
uchinchi  manba  korxonaning  innovatsion  faoliyatidan  kelib  chiqadi.  Undan 
foydalanish 
doimiy 
ravishda 
texnologiyalarni 
takomillashtirish, 
ishlab 
chiqarilayotgan  mahsulotlarni  yangilash,  uning  raqobatbardoshligini  ta’minlash, 
mahsulot sotish hajmi va foyda miqdorini oshirishni anglatadi. 
Korxonaning balans foydasi foydani taqsimlash ob’ektidir. Foydani taqsimlash 
deganda  uning  bir  qismini  byudjetga  jo’natish  tushuniladi.  Qonunchilikka  asosan 
foydaning  soliq  va  boshqa  majburiy  to’lovlar  shaklida  byudjetga  kelib  tushuvchi 
qismi  tartibgi  solinadi.  Korxona  ixtiyorida  qoluvchi  daromad  qismi,  undan 
foydalanish yo’nalishlari korxona zimmasida bo’ladi. 
Foydani taqsimlash tamoyillari quyidagilardan iborat bo’ladi: 
•  korxonaning  ishlab  chiqarish  va  moliyaviy  faoliyat  natijasida  oladigan 
foydasi davlat va korxona o’rtasida xo’jalik sub’ekti sifatida taqsimlanadi; 
•  foydaning  davlatga  to’lanuvchi  bir  qismi  soliq  va  yig’imlar  ko’rinishida 
byudjetga kelib tushadi. Soliqlar tarkibi va foizi, ularni hisoblash tartibi va byudjetga 
to’lanuvchi boshqa to’lovlar qonunchilik tomonidan belgilanadi; 
•  soliqlar  to’langandan  so’ng  korxona  tasarrufida  qoluvchi  foyda  miqdori, 
uning ishlab chiqarish hajmini oshirish hamda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat 
natijalarini yaxshilashdan manfaatdorligini kamaytirmasligi lozim. 
Korxonada  foydani  taqsimlash  va  undan  foydalanish  tartibi  uning  Nizomida 
belgilab qo’yiladi hamda vakolatli iqtisodiy xizmat xodimlari tomonidan tayyorlanib, 
korxona rahbariyati tomonidan tasdiqlanuvchi qoidalar yordamida aniqlanadi. 
Mahsulotni  sotishdan  olinadigan  foyda  miqdori  ichki  va  tashqi  omillarga 
bog’liq bo’ladi. Ichki omillar, bu - korxonada zamonaviy texnika va texnologiyalarni 
joriy  qilish,  xo’jalik  yuritish  darajasi,  rahbariyat  va  menedjmentning  mas’uliyati, 
mahsulotning  raqobatbardoshligi,  ishlab  chiqarish  va  mehnatni  tashkil  etish 
darajasidir. Korxona faoliyatiga bog’liq bo’lmagan tashqi omillar qatoriga esa, bozor 
 
116 

---

kon’yunkturasi, iste’mol qilinuvchi modiy-texnik resurslarning bahosi, amortizatsiya 
normasi, soliq tizimi kabilar kiradi. 
Korxonada  foydani  oshirishning  asosiy  yo’llari.  Har  bir  korxonada  foydani 
oshirish  bo’yicha  rejali  chora-tadbirlar  ko’zda  tutilishi  kerak.  Umuman  olganda, 
bunday chora-tadbirlar quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 
* 
ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini oshirish; 
* 
ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish; 
* 
ortiqcha  asbob-uskunalar  yoki  boshqa  mulkni  sotib  yuborish  yoki  ijaraga 
berish; 
* 
moddiy resurslar, ishlab chiqarish quvvatlari va maydonlari, ishchi kuchi va ish 
vaqtidan unumliroq foydalanish hisobiga mahsulot tannarxini pasaytirish; 
* 
ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish; 
* 
mahsulot bozorini kengaytirish va hokazolar. 
Foyda  korxona  faoliyatining  muhim  iqtisodiy  ko’rsatkichi  bo’lsada,  uning 
samaradorligini  to’la  tavsiflab  bermaydi.  Korxona  faoliyati  samaradorligini  aniqlash 
uchun  natijalarni  (foydani)  xarajatlar  yoki  bu  natijalarga  erishish  uchun  sarflangan 
resurslar bilan solishtirish lozim.