The economy of enterprise

Aylanma  mablag’larni  normalashtirish  korxonaning  uzluksiz  ishlashi 
ta’minlaydigan  moddiy  boylik  va  boshqa  resurslarning  minimal,  lekin  etarli 
zahiralarini  shakllantirish  uchun  zarur  bo’lgan  pul  mablag’larini  aniqlashda 
ifodalanadi.  U  ichki  zahiralarni  aniqlash,  ishlab  chiqarish  tsikli  davomiyligini 
qisqartirish va tayyor mahsulotni tezroq sotish imkon yaratadi. 
Biroq  amaliyotda  korxonalarning  barcha  aylanma  mablag’lari  ham 
normalashtirilmaydi.  Shu  sababli  aylanma  mablag’lar  normalashtiriluvchi  va 
normalashtirilmaydigan  turlarga  taqsimlanadi  va  ular  hozirgi  bozor  munosabatlari 
sharoitlarida ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. 
 
95 

---

Normalashtiriluvchi aylanma mablag’lar qatoriga korxona omborlaridagi ishlab 
chiqarish  zahiralari  (xom  ashyo,  materiallar,  yoqilg’i,  unchalik  qimmat  bo’lmagan 
predmetlar  va  jihozlar),  tugallanmagan  ishlab  chiqarish,  kelgusi  davr  xarajatlari  va 
ombordagi tayyor mahsulotlar kiritiladi.  
Normalashtirilmaydigan  aylanma  mablag’lar,  bu  –  xaridorlarga  berib 
yuborilgan tayyor mahsulot yoki tovarlar, hisob raqamidagi pul mablag’laridir. 
Korxonalar  faoliyatida  barcha  aylanma  mablag’lar  salmog’ida  70-80%ni 
tashkil qiluvchi normalashtiriluvchi aylanma mablag’lar asosiy o’rin tutadi. Aylanma 
mablag’larni normalashtirish tejamkorlik rejimiga rioya qilish va resurslardan oqilona 
foydalanish imkonini yaratadi. 
Resurslarni  normalashtirish  jarayonida  aylanma  mablag’larning  norma  va 
normativlari belgilanadi. 
Aylanma  mablag’larning  normasi,  korxona  moddiy-tovar  boyliklarining 
minimal  zahiralarini  tavsiflaydi  hamda  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot  birligiga 
to’g’ri keluvchi pul o’lchovida, zahira kunlari va zahira normalarida hisoblanadi. 
Aylanma  mablag’larning  normativi  aylanma  mablag’lar  normasini,  normasi 
aniqlangan  ko’rsatkichga  ko’paytirishni  ifodalaydi  hamda  qoidaga  ko’ra,  pul 
ko’rinishida o’lchanadi. U quyidagi formula asosida hisoblanishi mumkin: 
 
N
ay.m
=N
ich.z
 + N
t.ich 
+ N
t.m 
Bu erda: 
N
ich.z
 - ishlab chiqarilgan zahiralar normasi; 
N
t.ich 
– tugallanmagan ishlab chiqarish normasi; 
N
t.m
 - tayyor mahsulot normasi. 
Aylanma mablag’larni normalashtirish va ayniqsa, moddiy resurslarni sarflash 
normalarini belgilashda quyidagi tamoyillarga amal qilish lozim: 
* 
normalarning progressivligi va dinamikligi; 
* 
normalarning iqtisodiy va ishlab chiqarish
−texnikaviy jihatdan asoslanganligi; 
* 
xom ashyo, material, yoqilg’i, elektr energiyasi va boshqa resurslar o’lchamini 
to’g’ri tanlash; 
* 
chiqit va yo’qotishlarning oldini olish; 
* 
eskirgan  normalarni qayta  ko’rib  chiqish  hamda  ularni  fan-texnika  taraqqiyoti 
yutuqlariga mos holga keltirish. 
Moddiy va boshqa resurslarni normalashtirishda bir nechta usullar qo’llaniladi. 
Amaliyotda quyidagi usullar ko’proq uchraydi: 
1.  O’tgan  yillar  davomida  amalda  sarflangan  resurslar  to’g’risidagi  hisobot 
ma’lumotlarini o’rganish hamda bir necha yillar davomida ro’y bergan pasayishlarni 
hisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli. 
2.  Laboratoriya  tajribalariga  asosan  yaratilgan  hamda  instrumentlar  va 
yordamchi 
materiallar 
sarflanishi 
normasini 
aniqlashda 
qo’llaniluvchi 
-
laboratoriya
−texnikaviy usuli. 
3.  Yuzaga  kelgan  ishlab  chiqarish  sharoitlaridan  tashqari  boshqa 
korxonalarning ilg’or tajribalari va yutuqlarini ham hisobga olish imkonini beruvchi, 
moddiy  resurslardan  foydalanishni  normalashtirishning  mukammalroq  usuli 
hisoblanuvchi – hisob-tahliliy usuli. 
 
96 

---

Korxona  aylanma  mablag’larini  normalashtirish  tadbirlari  ishlab  chiqarish 
zahiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarishning optimal 
kattaligi,  tayyor  mahsulot  qoldiqlari  va  kelgusi  davr  xarajatlarini  aniqlash  bilan 
bog’liq vazifalarni echishga olib keladi.