N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

3.1-M A V Z U . ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA
ULARN I KAM AYTIRISH YO’LLARI
1. X arajatlam ing iqtisodiy m azm uni va m ohiyati
2. X arajatlam ing tasniflanishi
3. M ahsulot tannarxi va uning tarkibi
4. M ahsulot tannarxini kam aytirishning asosiy y o ’llari va omillari
1. 
X a ra ja tla m in g iqtisodiy m azm u n i va m ohiyati
Ishlab chiqarish jarayoni nafaqat m ahsulot ishlab chiqarish, balki turli 
resurslam i - ishlab chiqarish vositalari va jo n li m ehnatni sarflash jarayonidir. 
Korxona o 'z faoliyati davom ida ishlab chiqarishni tashkil etish bilan b o g 'liq
9 7

---

b o 'lg a n asosiy va aylanm a fondlarni xarid qilish, m ahsulot ishlab chiqarish va 
sotish, jam oani ijtim oiy q o 'lla b quvvatlash uchun xarajatlarni am alga oshiradi.
K orxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim ml 
o ’ynaydi, chunki m ahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam b o ’lsa 
korxona toydasi va rentabelligi shuncha oshadi.
K orxona ishlab chiqarish va sotish xarajatlari quyidagi xarajatlar kiradi: 
m ahsulot ishlab chiqarish bilan b o g 'liq xarajatlar; 
resurslam i sarflash bilan b o g 'liq xarajatlar; 
ishlab chiqarishni y o 'lg a q o 'y ish bilan b o g 'liq xarajatlar; 
ishlab chiqarishga xizm at qilish bilan b o g 'liq xarajatlar; 
texnika xavfsizligi va ish jo y in i tashkil etish bilan b o g 'liq xarajatlar va 
h.zo
X arajatlarga turli adabiyotlarda turlicha deb b o ’lm asada, bir-biriga yaqin 
ta ’riflar berilgan, ularning ayrim lari quyidagilar:
1. X arajat deganda, hisobot davrida korxona aktivlarining kam ayishi yoki 
m ajburiyatlarning k o ’payishi tushuniladi.9
2. X arajat - bu m ahsulotni ishlab chiqarish, tovarlarni sotish va xizm atlar 
k o ’rsatish bilan b o g ’liq b o ’lgan sarflarning puldagi ifo d asid ir111 , boshqacha qilib 
aytganda k o ’zlangan m aqsadga erishish uchun am alga oshirilgan sarflarning 
puldagi ifodasidir.
3. X arajatlar - bu hisobot davri davom ida kom paniya m ulkdorlariga badal 
to ’Iovlari bilan b o ’gliq b o ’lm agan holda kapitalning kam ayishida o ’z aksini topgan 
aktivlarning chiqarib ketilishi va boshqa eskirishi yoki m ajburiyatlarning o ’sishi 
shaklida yuz beradigan iqtisodiy naflarning k am ay ish id ir.11
4. X arajatlar - m ahsulotlam ing (tovarlam ing) yetkazib berilishi yoki ishlab 
chiqarilishi, xizm atlam ing k o ’rsatilishi yoki boshqa bir, xususiy kapitalning 
kam ayishiga olib keluvchi, biroq uning qatnashchilar o ’rtasida taqsim lanishi bilan 
b o g ’liq b o ’lm agan faoliyat turlarining am alga oshirilishi oqibatida aktivlarning 
kam ayishi yoki boshqa xil sarflanishi yoki / va qarzlam ing (passivlarning) yuzaga 
k elish id ir12