N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

K orxona
- 
huquqiy sheas m aqom iga ega, m ustaqil ravishda xo 'jalik fa o liy a ti
yu ritu vch i su b 'e k t bo'lib, o 'zig a tegishli bo'lg a n m ol-m ulkidan foyd a la n ish
asosida iste'm olchilar (xaridorlar) talabini qondirish va da ro m a d (foyda) olish
m aqsadida m ahsulot (ish, xizm at) ishlab chiqaradi va s o ta d iy o k i ayirboshlaydi.
2017 yil 7 fevralda davlatim iz rahbarining O 'zb ek isto n
R espublikasini 
yanada rivojlantirish b o 'y ich a 
“ H arakatlar strategiyasi to 'g 'risid a ”gi 
Farm oni 
e 'lo n qilindi. M azkur hujjatda m am lakatim izni 2017-2021 yillarda rivojlantirish 
b o 'y ic h a beshta ustuvor y o 'n a lish aniq belgilab berilgan. P rezidentim iz SH avkat 
M irziyoev tashabbusi bilan ishlab chiqilgan H arakatlar strategiyasi doirasida
10

---

am alga oshirilishi k o 'z d a tutilayotgan barcha vazifalar m am lakatni kom plcks 
rivojlantirish borasida ishlam i sifat jihatdan yuqori bosqichga ko'tardi.
“Iqtisodiyotn i ya n a d a rivojlantirish va lib era lla sh tirish ”
deb nom langan 
uchinchi y o 'n a lish doirasida bajariladigan ishlar hajm i ju d a keng. Bu y o 'n alish d a 
iqtisodiyotni kom pleks rivojlantirish, xususan, tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash, 
xorijiy 
investorlar 
uchun 
investitsiyaviy 
jozibadorlikni 
oshirish, 
soliq 
m a'm urchiligini yaxshilash, bank faoliyatini tartibga solishning zam onaviy 
prinsiplari va 649 ta investitsiya loyihasini nazarda tutuvchi tarm oq dasturlarini 
ro 'y o b g a chiqarish rejalashtirilgan. N atijada keyingi bcsh yilda sanoat m ahsulotini 
ishlab chiqarish 1,5 baravar, uning ichki ulushi 33,6 foizdan 36 foizgacha, qayta 
ishlash tarm o g 'i ulushi 80 foizdan 85 foizgacha oshadi.
H arakatlar strategiyasi 
doirasida O 'zb ek isto n
R espublikasida 
sanoatni 
rivojlantirish va uning yangi tarm oqlarini taraqqiy ettirish borasida katta ishlar 
qilinm oqda. 2018 yil yakunlariga k o 'ra respublika korxonalari tom onidan 144,2 
trln.so'm lik sanoat m ahsulotlari ishlab chiqarilgan bo'lib, o'tgan yilning tegishli 
davriga nisbatan o'sish sur'ati 107,0 % ni tashkil etdi. Jam i sanoat ishlab chiqarish 
hajm i o ’shishining asosiy omili b o ’lib, qayta ishlash sanoatida ishlab chiqarish 
hajm ining 6,4 % ga (jam i sanoat ishlab chiqarish hajm i o ’sishiga q o ’shgan hissasi 
5,2 punkt), to g ’- kon sanoati va ochiq konlam i ishlashning - 12,9 % ga (o ’sishga 
q o ’shgan hissasi 
1,3 punkt), elektr, gaz, bug' 
bilan ta'm inlash va havoni 
kondittsiyalashning 4,9 % ga (o ’sishga q o ’shgan hissasi 0,4 punkt) va suv bilan 
ta'm inlash, kanalizatsiya tizim i, chiqindilam i utilizatsiya qilishning - 13,5 % ga 
(o ’sishga q o ’shgan hissasi 0,1 punkt) o ’sishi hisoblanadi.
Sanoat ishlab chiqarish hajm i 144,2 trln.so'm ni, o ’sish 7,0 %ni tashkil etdi. 
Iste’m ol tovarlari ishlab chiqarishning o ’sish su r’ati -102,7 %
Iste’mol tovarlam ing jam i sanoat ishlab chiqarish hajm idagi ulushi - 38,9 % 
Sanoatda kichik biznesning ulushi - 39,6 %
Sanoatning yalpi ichki m ahsulotdagi ulushi - 26,7 %
H ar bir m am lakatning sanoat quvvati ham da fan-texnika taraqqiyoti va 
iqtisodiyotni m odem izasiyalash ko rsatkichlarini birinchi o rinda yirik korxonalar 
belgilab beradi. Shu sababli “kichik” iqtisodiyotni rivojlantirish, y a ’ni kichik 
korxona ham da m ikrofirm alarga keng y o ’l ochib berishda yirik korxonalarning 
o 'm i va rolini unutm aslik darkor. C hunki bu korxonalarda ishlovchi xodim lar soni 
katta b o 'lish d an tashqari, fan-texnika yutuqlarini hayotga tatbiq etish, yuqori sifatli 
m ahsulot ishlab chiqarish, m ehnatni rag 'b atlan tirish ham da d o 'sto n a, sherikchilik 
aloqalarini (jum ladan, xorijiy korxona va firm alar bilan) rivojlantirishga keng 
im koniyatlar m avjud. Shu sababli yirik va kichik korxonalarning optim alligi 
um um iy 
ishlab 
chiqarish 
talablari 
va 
m illiy 
iqtisodiyotning 
rivojlanish 
istiqbollaridan kelib chiqqan holda fan va x o 'ja lik am aliyotining eng m uhim
11

---

vazifasi hisoblanadi. Bu vazifani iqtisodiyotning h ar bir tarm o g 'i va sohasida hal 
qilishning y o 'llari o 'x sh ash b o 'lm aslig i yoki bir xil tavsifga ega bo 'lm aslig i 
m um kin. H ar bir alohida yuzaga kelgan iqtisodiy holatda m avjud sharoitlar va 
rivojlanish afzalliklariga m os holda harakat qilish zarur.
K orxonalar faoliyati m illiy iqtisodiyot va uning tarm oqlariga to 'g 'rid a n - 
to 'g 'r i ta 's ir k o 'rsatad i. K orxonalar qanchalik yaxshi, sam arali va rentabelli 
ishlasa, butun iqtisodiyotning, ju m lad an , ularning o 'zlarin in g ham ko 'rsatk ich lari 
yuqori b o 'lad i. B ozor iqtisodiyoti korxonalar faoliyatini erkinlashtiradi, ularning 
m ustaqilligini m ustahkam laydi ham da ishlab chiqarishni 
tashkil etish va 
rentabellikning yuqori k o 'rsatk ich larig a erishishga keng im koniyatlar yaratadi, deb 
hisoblanadi. Balki haqiqatdan ham shundaydir. B iroq korxona, ayniqsa, davlatga 
tegishli b o 'lg a n korxona qanday ishlashi, uning jam iy atg a keltiruvchi foydasi, 
rentabellik darajasi, x odim lam ing bandligi qanday b o 'lish i faqat korxonalam igina 
em as, davlatning ham k o 'z oldida b o 'lish i zarur. X uddi shuning uchun ham davlat 
korxonalarga katta im koniyatlar yaratib berish bilan birga ulam i belgilangan 
tartibda nazorat qilib ham boradi. D avlat korxonalar “taqdiriga”, ularning ishlab 
chiqarish faoliyati yakuniy natijalariga befarq qarab tura olm aydi. Bankrotga 
uchragan korxonalar, zarar keltiruvchi ishlab chiqarish, iqtisodiy nochorlik - 
bularning barchasi korxona jam o asi uchun ham , davlat uchun ham o g 'ir yuk 
hisoblanadi.
Jahon tajribasi shuni k o 'rsatad ik i, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida barcha 
korxonalar ham raqobatchilikni yengib, sam arali ishlab keta olm aydi ham da 
darom ad yoki foyda ololm aydi. N atijada m inglab korxonalar tashkil qilinib, 
x o 'ja lik faoliyati doirasiga q o 'sh ila d i va deyarli shunchasi turli sabablarga k o 'ra
tugatiladi. Shu sababli bankrotlik, korxonalam ing tugatilishi bozor iqtisodiyot 
sharoitlarida odatiy hoi b o 'lib , b u ahvolga tushib qolishdan ehtiyot b o 'lish kerak 
b o 'lsad a, lekin bundan fojea ham yasash kerak emas.
X alq orasida “K am b ag 'al va kasal b o 'lg an d an k o 'ra boy va so g 'lo m b o 'lg an
afzal” degan gap bor. Shu gapga am al qiladigan b o 'lsak , yaxshisi korxonani 
bankrot b o 'lish g a olib kelm aslik, uning iqtisodiy m ustaqilligi, m ehnat qobiliyati va 
darom adligini 
ta'm in lash
uchun 
barcha 
zarur choralam i 
q o 'lla sh
zarur. 
K orxonaning m ehnat qobiliyati va darom adliligi m illiy iqtisodiyotga q o 'sh ilad ig an
hissa b o 'lish d an tashqari respublikam izda tobora k o 'p ay ib borayotgan aholini ish 
bilan ta'm in lash d a ham aham iyat kasb etishini unutm aslik m uhim . K o'rinib 
turibdiki, istalgan korxonaning m illiy iqtisodiyotdagi o 'm i v a aham iyati ishlab 
chiqarilayotgan m ahsulotlar, olinadigan foyda yoki darom ad m iqdoridan tashqari 
bu korxonaning aholini ish bilan ta'm in lash d ag i ishtirokiga ham b o g 'liq bo'ladi. 
A holini ish bilan ta 'm in la r ekan, korxonalar o 'zlarin in g bevosita ishlab chiqarish
12

---

vazifalarini bajarishdan tashqari ishsizlikning kam ayishiga, dcm ak, to 'g 'ri, m ehnat 
faolligining ortishi va ijtim oiy ahvolning yaxshilanishiga ham sababchi bo'ladi.
Bu yerda ham m a narsa faqat korxonaning o 'z ig a b o g 'liq cm asligi k o 'rin ib
turibdi, albatta. C hunki korxona o 'z faoliyatini am alga oshirish jaray o n id a 
xom ashyo, m aterial, asbob-uskuna va boshqa ishlab chiqarish vositalari etkazib 
beruvchi yoki m ahsulot iste'm olchilari sifatida harakat qiluvchi boshqa korxonalar 
bilan o 'z a ro aloqaga kirishadi. Bu m unosabatlarda har bir kam chilik va nuqsonlar, 
jum ladan, xom ashyo, m aterial va asbob-uskunalarni vaqtida yetkazib berm aslik, 
o 'z vaqtida haq to 'lam aslik , qarzlam i to 'la sh m uddatlarining o 'tk azib yuborilishi 
va boshqa x o 'ja lik yuritish qoidalari va m ajburiyatlarining buzilishi korxona 
iqtisodiy ahvolining yom onlashishiga, uning nochorlikka uchrashiga olib keladi. 
Shu sababli korxonalar faoliyatini sam arali va yuqori rentabelli darajada am alga 
oshirish zaruriyati, barcha korxonalar ishlab chiqarishni kerakli tarzda tashkil 
qilish ham da o ’z ham korlari va davlat oldidagi m ajburiyatlarni q a t'iy tarzda 
bajarish intizom i bilan uzviy bog 'liq d ir.
O 'zb ek isto n d a k o 'p la b ishlab chiqarish korxonalari faoliyat k o 'rsatay o tg an
b o 'lib , ular iqtisodiyotning deyarli barcha tarm oqlarini - o g 'ir sanoatdan yengil 
sanoatgacha, qishloq x o 'ja lik m ahsulotlarini qayta ishlashdan ilm iy ishlab 
chiqarishgacha qam rab olgan. A yni 
paytda 
respublikada 49 
m ingdan 
ortiq 
sanoat korxonalari faoliyat yuritayotgan b o ’lib, shu ju m lad an 10,2 m ingta korxona 
2017 yil y a n v a r- dekabr oylarida tashkil etilgan b o ’lib, 
ulardan: T oshkent 
shahriga 2,6 m ingta korxona, F arg ’ona viloyatiga 1144 ta korxona, Toshkent 
viloyatiga 1057 ta korxona, Sam arqand viloyatiga - 895 ta, N am angan va A ndijon 
viloyatlariga 800 tadan ortiq korxona, B uxoro viloyatiga 500 taga yaqin korxona, 
Jizzax va Q ashqadaryo viloyatlariga 400 tadan ortiq korxona, Q oraqalpog’iston 
Respublikasi, Surxondaryo va X orazm viloyatlariga 300 tadan ortiq korxona, 
N avoiy va Sirdaryo viloyatlariga 200 tadan ortiq korxona to ’g ’ri keladi.
U lar o 'z faoliyatida ishlab chiqarishning barcha om illaridan - yer, tabiiy va 
m ehnat resurslari, texnika va texnologiyalar, investitsiyalar, hozirgi zam on fani 
tom onidan ishlab chiqarishning asosi yoki m am lakatning m illiy boyligi deb 
ataluvchi zam onaviy axborot tizim idan foydalanadi. M a'lu m k i, boylik yoki 
salohiyat bir nechta avlod va butun jam iyatning xatti-harakatlari evaziga yaratiladi. 
K orxonalam ing vazifasi ushbu boylikni asrab-avaylash va undan sam arali 
foydalanishda ifodalanadi. X o 'ja lik yuritishning m azkur tam oyillaridan b ir oz 
b o 'lsad a 
chetga 
chiqish jam o atch ilik
ishlab 
chiqarishi 
sam aradorligining 
pasayishiga, x o 'jasizlik va isrofgarchilikka olib keladi. K orxonalar ham bundan 
m ustasno emas.
13

---