N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

I B O B . XO'JALIK AM ALIYOTI VA ZAMONAVIY FAN
T IZIM IDA SANOAT KORXONALARI
l.l-M A V Z U . SANOAT KORXONALARI VA ULARNING IQTISODIYOTNI
MODERNIZASIYA QILISHDAGIAHAMIYATI VA ROLI
1. Sohaning um um iy holati va tavsiflanishi
2. Sanoat korxonalarining tavsifi
3. B ozor sharoitida sanoat korxonalarining m aqsadi va vazifasi
4. Sanoat korxonalarining klassifikasiyasi
1. S o h a n in g u m u m iy Iw la ti va ta vsifla n ish i
M ineral-xom ashyo resurslari h ar bir m am lakatning eng m uhim boylik 
m anbaidir. U ndan olinayotgan m ahsulotlar insonning turli ehtiyojini qondiradi. 
M ineral-xom ashyodan turli m etallar, y o q ilg 'i, qurilish m ateriallari, xim ikatlar, 
qishloq x o 'jalig i uchun o 'g ’itlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.
H ozirgi kunga kelib insoniyat foydaianadigan m ineral va to g ’ jinslarining 
um um iy soni 3500 dan ortib ketdi va har yili 120 m illiard tonnadan ortiq foydali 
qazilm alar va turli to g ' jinslari ishlatilm oqda.
M ineral resurslari 
m ehnat predm eti sifatida tovarlar ishlab chiqarishda 
foydalaniladi, ishlab chiqarishni rivojlantirishning m oddiy asosi va faol unsuri 
b o ‘lib xizm at qiladi. Fan-texnika taraqqiyoti, m ehnat vositalarini takom illashtirish 
bilan 
m ineral 
resurslam ing 
ishlab 
chiqarish 
kuchlarini 
rivojlantirish 
va 
joylashtirish, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va yiriklashtirishning m uhim om ili 
sifatida aham iyati oshib boradi.
B archa m ineral resurslarni b ir qancha belgilariga qarab quyidagicha tasniflash 
m um kin. M asalan, sanoat-tarm oq ishlatilishiga qarab bir qancha guruhlarga 
ajratish m um kin. B ular y o q ilg ’i energetika xom ashyosi, qora va rangli, nodir, kam 
uchraydigan m etallarga, agrokim yoviy xom -ashyo, texnik va olovga bardosh xom - 
ashyo, qurilish m ollar, qim m atbaho toshlar, suvosti suvi va m ineral m oddalar 
kabilarga.
Y o q ilg ’i energetika xom -ashyolariga neft, tabiiy gaz, q o ’n g ’ir va tosh 
k o ’m irlar, yonuvchi slanets, uran va toriy kiradi. B ular k o ’pchilik transport 
vositalari, atom elektr stansiyalarining asosiy energiya m anbai hisoblanadi. U ran 
va toriydan tashqari barchasi kim yoviy sanoatda q o ’llaniladi.
Foydali qazilm a - ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishning hozirgi 
darajasida sanoatda foydalanish uchun yaroqli b o 'lg a n y er q o b ig 'id ag i tabiiy 
m ineral m oddalardir. U lar yer ostidan qazib olm gandan keyin m ineral xom ashyo 
k o 'rin ish ig a ega b o 'lad i. S hunday qilib, yer q a ’ridan qazib olingan, xalq x o 'jalig i
6

---

aham iyatiga ega b o 'lg a n foydali qazilm alar m ineral xom ashyo deyiladi. 
M am lakatda m uayyan m uddatda qidirilgan, aniqlangan, baholangan ham da 
prognoz qilingan foydali qazilm alar esa m ineral resurslar deb ataladi.
M ineral resurslam i sanoat y o 'sin id a o 'zlash tirish ulam i baholashga (ilm iy- 
tadqiqot, izlash va geologik qidiruv ishlari) va hajm iga, sanoatning o 'z ig a xos 
xususiyatlariga va jam iy atn in g ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishiga, x o 'ja lik m ineral- 
xom ashyo sektorining m am lakat iqtisodiyotidagi roli bilan belgilanadi ham da 
qazib chiqarish, boyitish va qayta ishlashni o 'z ichiga oladi. M ineral resurslam ing 
qaytadan tiklanm asligi, ulardan oqilona foydalanish zarurati, qazib chiqarish, qayta 
ishlash va tashishda nes-nobud b o 'lish in i qisqartirish, shuningdek ikkilam chi 
xom ashyo sifatida ishlatish va m ineral resurslardan foydalanishda ekologik 
iqtisodiy yondoshuvga rioya qilish lozim ligi bilan izohlanadi.
M ineral-xom ashyo resurslariga b o 'lg a n ehtiyoj iste'm ol m ahsulotlari ishlab 
chiqarishga nisbatan ja d a l ortib borm oqda. Bu asosan ishlab chiqarishni 
rivojlantirish va takom illashtirish, uning enyergetik va texnikaviy qurollanganlik 
darajasini oshirish uchun k o 'p m iqdorda tabiiy resurslar zarurligi bilan izohlanadi. 
M ineral-xom ashyo resurslari rolining ortib borishi ularga nisbatan ehtiyojning 
o 'sish i bilangina em as, balki u lam ing o 'z ig a xos xususiyatlari va m ehnat 
unum dorligiga ta ’siri bilan shartlanadi. B undan tashqari, ishlab chiqarishni 
rivojlantirish sur’atlari va darajasi k o 'p jih atd an foydali qazilm alardan foydalanish 
sam adorligi k o 'la m la ri va darajasiga bog'liqdir.
A sosiy y o q ilg ‘i-energetika resurslari neft, gaz, k o ‘m ir va elektroenergiya 
hisoblanadi. N eft o ’ta m uhim yo n ilg ’i-energiya m anbai b o ’lib, benzin, kerosin 
y o n ilg ’isi, m azut, m oylash m ateriallari va bitum lar olishda asosiy xom ashyo 
sifatida ishlatiladi. H ozirgi kunda jah o n m iqyosida neft qazib olish yiliga 3,8 m lrd. 
tonnani yoki 30 mlrd. barrelni tashkil etadi. H ozirgi iste'm o l darajasi saqlanib 
qoladigan b o 'lsa , unda aniqlangan neft zaxiralari 40 yilga, hali aniqlanm agan 
zaxiralar 10-50 yilga yetadi. O xirgi 40 yil ichida neftdan foydalanish 20 m lrd. dan 
30 mlrd. barrelgacha o 'sd i.
O ’zbekistonda neft zahirasi 5 m lrd tonnani tashkil etadi. Y iliga 3,5 mln tonna 
neft qazib olinadi. O ’zbekistondagi “O ’zbekneftegaz” kom paniyasi dunyo 
b o ’yicha gazni qazib olish b o 'y ic h a 11-o’rinda turadi. D unyoda neft qazib olish 
b o ’yicha 4 8 -o ’rinni egallaydi. K uniga 104 m ing tonna, yiliga esa 5 m ln tonna neft 
qazib oladi.
S o’nggi yillarda O ’zbekistonda ham q ato r neft-gaz konlari topildi. F arg ‘ona 
viloyati hududida yirik konlardan Shim oliy S o ‘x, A ndijon viloyatida Janubiy 
O lam ushuk, Polvontosh, C h u n g 'ara, C him yon, S h o ‘rsuvni k o ‘rsatish m um kin. 
F arg 'o n a vodiysidagi konlarda, asosan, neft uchraydi. U lar bir necha o ‘n yillardan 
beri xizm at qilib kelm oqda. N am angan viloyatida M ingbuloq konining ochilishi
7

---

m uhim aham iyatga ega b o 'ld i. F arg 'o n a nefti asosan yengil, oltingugurti kam , 
parafini ko'proq. Janubda neft konlari Surxondaryo viloyatida joylashgan.
N cft konlarining katta zahiralari U styurtda topilgan. B ulardan tashqari ncft- 
gaz kondensat konlari M uborak, S h o 'rtan , O 'rtab u lo q d a jo ylashgan. Buxoro 
viloyatidagi K o'k d u m alo q koni ayniqsa beqiyosdir.
0 ‘zbekistonda gazning aniqlangan zahiralari 2 trillion kubom etrni, k o ‘mirniki
2 m illiard tonnadan ziyodroq tashkil etadi. M am lakatda topilgan konlarning 
zahiralari nafaqat ichki ehtiyojlarni to ‘la qondirishga qodir, balki energiya 
m anbalarini tashqariga eksport qilish im konini ham beradi.
N eft va gazga boy beshta m intaqa aniqlangan: U styurt, B uxoro-X iva, Janubi- 
g 'a rb iy H isor, Surxondaryo va F arg ‘ona. G azning hozirgi aniqlangan zahiralari 
m am lakat ehtiyojlarini 35, neftniki 30 yil m obaynida qoplashga yetadi. A m m o 
0 ‘zbekistonda gaz va neft zahiralarini izlab topish darajasi hozir 30-32 foizdan 
oshm aydi. G az qazib olish sanoati va uni ishlab chiqarishning rivojlanishi, tabiiy 
gaz va gaz kondensatini qayta ishlash istiqbollidir. G azning tarkibida etan, propan 
va butan b o ‘lib, ulardan polim er m ateriallari olinadi. S h o 'rtan gaz-kim yo 
m ajm uidan olinayotgan propandan kelgusida nitron tolasi ishlab chiqarish 
mum kin.