Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Қулларнинг мулкий ҳолати.
Қуллар ҳуқуқ субъекти эмас, балки объекти бўлганлиги сабабли ҳеч 
қандай мулкка эга бўлмаган, шунинг учун қул ихтиёридаги мулкка ҳар
доим унинг эгаси эгалик қилган. Лекин қул онгли иродага эга бўлганлиги
туфайли қулдорнинг манфаатларига хизмат қилган. Қадимги даврдан 
бошлабоқ, қул – «гапирувчи қурол» – 
instrumentum vocale
деб аталган, 
кейинчалик қулдорнинг иқтисодий манфаатлари буни талаб қилса, 
қулдорнинг қул ёрдамида амалга оширадиган ҳуқуқий ҳаракатлари 
кенгайган. Қул эгасининг номидан мулкий битимларга ex persona domini
киришиш имконияти белгиланган ва бу билан қул ўз эгаси учун бир қатор 
ҳуқуқлар келтириб чиқарган. Қулдор бу битимлар бўйича даъволар 
қўзғатиш ҳуқуқига эга бўлган. Лекин қул иштирок этган битимлардан 
қулдор учун ҳеч қандай мажбуриятлар келиб чиқмаган. 
Қадимги даврдан бошлаб қул бирон-бир буюмга зарар етказса, уни 
ўғирласа ёки бузса, бунинг учун қулдор зарарни қоплаши ёки қулни жабр 
кўрган томонга бериши шарт бўлган. Қул сотилган пайтда бундай мажбурият 
унинг янги эгасига юкланган. Қул озодликка чиқарилган ҳолларда, у 
томондан етказилган зарар учун жавобгарлик iure naturale барибир қулдор 
зиммасида қолган. Бу ҳолат қуллар манфаатини эмас, балки қулдорлар 
манфаатини ёқлаш учун ўрнатилган, сабаби – зарар кўрган томон қулдорлар 

---

59 
синфига тегишли эди. Қулдорлар манфаатини ёқлаш учун шартномалардан 
келиб чиқадиган мажбуриятларда қуллар учун ҳуқуқий лаёқат тушунчаси 
кенгайтирилди. Дастлаб, қул озод қилинганидан кейин ҳам, у озод бўлгунча
иштирок этган шартнома бўйича 
obligatio naturalis
– табиий мажбурият 
келиб чиқиши тан олинди. Лекин хўжалик муносабатлари нафақат қулнинг 
зиммасига у иштирок этган шартнома бўйича жавобгарлик юклашга, балки 
бундай жавобгарликни кўпроқ маблағга эга бўлган қул эгасининг зиммасига 
юклашга манфаатдор эди. Шу сабабли, претор томонидан, моҳияти ва 
мазмуни нуқтаи назаридан, қул томонидан тузилган йирик шартномалардан 
келиб чиқадиган мажбуриятлар бўйича унинг эгасига қарши 
қўзғатиладиган бир қатор даъволар шакли ишлаб чиқилди. 
Қулдор кўпинча қулга хўжалик бўйича буйруқлар берган, баъзан узоқ 
мамлакатлар билан савдо-сотиқ қилиш учун денгизда сузадиган кема 
капитани қилиб тайинлаган ёки бирон-бир корхонага бошлиқ қилган. 
Қулдорнинг хўжалик буйруқларини бажариш учун қул томонидан 
тузиладиган шартномалар қулдорга нисбатан қўзғатиладиган претор 
даъволари учун асос бўлган –