Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

familia rustica
ва
familia urbana
га бўлиниши муносабати билан қуллар аҳволи оғирлашди. 
Қуллар шафқатсиз равишда эксплуатация қилинган, қулларнинг ўз аҳволини 
яхшилаш борасидаги оммавий чиқишларини ҳеч қандай террор ва турли 
санкциялар билан бостира олмаган Рим принцепслари қулларнинг аҳволини 
яхшилаш борасида бир қатор чора-тадбирларни амалга оширдилар. 
Қулдорларга қулларни ўлдириш, йиртқич ҳайвонлар билан олишувга 
мажбурлаш ва ортиқча қийнаш ман қилинди. Ўша пайтда, яъни классик 
даврда эгалари томонидан ташланган ва ҳолсизланган қуллар озод 
ҳисобланиши тўғрисидаги қоида пайдо бўлди. Шу тариқа, қуллар биринчи 
ва асосий ҳуқуқ – яшаш ҳуқуқини қўлга киритдилар ва уларнинг оғир аҳволи 
аввалгига қараганда анча енгиллашди.
Классик даврда хўжаликнинг ривожланиши ва ҳуқуқий фаолиятнинг 
кучайиши билан бир қаторда қулларнинг хусусий ҳуқуқ соҳасидаги аҳволи 
ҳам бир қадар енгиллашди.
Actiones adiecticiae qualitatis
деб номланган 
даъво асосида қуллар, ўз эгалари фойдасига маълум буюмларни қўлга 
киритиш билан бирга, эгасининг розилигига таянган ҳолда, маълум 
мажбуриятларни олиш ҳуқуқига эга бўлдилар. Қулларнинг хўжалик 
фаолиятидаги мустақиллиги кейинчалик қуллар ўзи ишлаб топган пулларга 

---

58 
ўзига озодлик сотиб олиш имкониятининг пайдо бўлишига олиб келди. 
Лекин бирибир қуллар ўша пайтда ҳам ҳеч қандай ҳуқуқий ва муомала 
лаёқатига эга бўлмаган. Уларнинг хўжалик соҳасидаги фаоллиги
римликларнинг қулларга бўлган муносабатини бирмунча ўзгартирди. Рим 
юристлари ҳам шундай фикрда бўлиб, қуллар томонидан олинган 
мажбуриятлар
obligationes naturales
деб ҳисобланишига имкон яратилди. 
Қулларнинг ҳуқуқий ҳолати классик даврдан кейин ҳам яхшилана борди.
Ишчи кучи етишмаганлиги сабабли латифундияларда қуллар алоҳида ер 
майдонларига ишлов бериш билан шуғулланган ва улар ўз ҳолати бўйича 
колонларга яқин бўлган. Қишлоқ хўжалигидаги қуллар ва колонлар
ҳуқуқий ҳолатининг тенглашиши Юстиниан давридаги «қул билан колон 
ўртасида қандай фарқ бор, агар улар иккалови ҳам ўз хўжайинига қарам
бўлган бўлса», деган қоида асосида рўй берди. Кейинчалик қуллар 
ўртасидаги никоҳ муносабатларининг қонунийлаштирилиши улар ҳуқуқий 
ҳолатининг янада яхшиланишига олиб келди. 
Сontubernium
, яъни 
қулларнинг никоҳ муносабатларидан 2 ҳуқуқий оқибат келиб чиққан: 1) 
бундай никоҳдан келиб чиқадиган қариндошлик (cognatio servilis) қулнинг 
озодликка чиққанидан кейин ҳам никоҳга киришишига тўсқинлик қилган; 
2) ҳар бир contubernium separatio duraни, яъни қуллар оиласини бўлиб 
бошқа-бошқа оилаларга сотиб юборишни тақиқлаган.
Лекин барча шу ҳолатларга қарамай, қуллар Рим империясининг тарихи 
давомида асосий ҳуқуқ – ўзи ва оиласи фойдасига меҳнат қилиш ҳуқуқига 
эга бўлмадилар. Қуллар меҳнати натижасида келадиган даромад ҳар доим 
қулдорларга тегишли бўлган ва қулдорлар қулга қанча маблағ қолдириш 
ёки қолдирмасликни ҳал қилганлар.