Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Questiones,
19 китобда
Responsa
ва 2 китобда
Definitiones
яратган. 3 
асрдаги йирик юристлардан ҳисобланган Павел ўзидан олдин ижод қилган 
юристларнинг меҳнатларини йиғиб, уларга шарҳлар ёзган, Ульпиан ҳам ана 
шу йўналишда меҳнат қилган. 
Юриспруденциянинг инқирозга учраши.
III аср ўрталаридан бошлаб
юриспруденцияда тушкунлик даври бошланди. Агар принципат даврида
юристлар императорга унинг сиёсатини ўтказиш учун зарур бўлган 
бўлсалар, доминат даврида юристларнинг бундай аҳамияти барҳам топди. 
Император ҳокимияти мутлақ бўлиб, унинг эрки-иродаси ҳуқуқнинг асосий 
манбайига айланди. Ius respondendi бошқа берилмай қўйди; юристлар 
асосан император канцеляриясида амалдорлар сифатида фаолият кўрсатар 
эди. Лекин шунга қарамай, классик юристларнинг responsaлари ҳуқуқ 
манбаси саналар эди: 426 йилда
Lex citationis
қонуни қабул қилинди. Бу 
қонунга кўра, Папиниан, Ульпиан, Гай, Павел ва Модестин томонидан 
яратилган ҳамда мазкур юристлар томонидан асарларида иқтибос қилинган 
юристларнинг асарлари ҳуқуқ манбайи сифатида тан олинди. Билдирилган 
фикрлар ҳар хил бўлса, кўпчиликнинг фикрига, фикрлар тенг бўлса –
Папинианнинг фикрига асосланиш лозимлиги алоҳида таъкидланган. 
Гермогениан доминат даврининг машҳур юристи ҳисобланган (тахминан 
IV аср).
Юридик адабиёт.
Классик даврнинг ҳуқуқий адабиёти
серқирра ва 
сермазмун бўлиб, ҳуқуқ муаммоларини кенг ёритган. Ҳуқуқ илмини
ўрганишни бошловчилар учун оддий кўрсатмалар – институцийлар
–
institutiones, enchiridia, таърифлар
–
definitiones, қоидалар
–
regulae яратилган 
эди. Амалий мақсадлар учун консультация ва казуслар тўпламлари – 
жавоблар, хатлар, муаммолар ва диспутациялар (responsa, epistolae,
quaestiones, disputationes) хизмат қилган. Ҳажми жиҳатидан ius civile (libri
iuris civiles) нинг аввалги тизими баён этилган эдиктларга шарҳлар, цивил 
ҳуқуқи бўйича китоблар, Квинт Муций ва М.Сабин асарларига шарҳлар 
катта ҳисобланган. Бир вақтнинг ўзида претор ва цивил ҳуқуқи кўриб 
чиқиладиган 
дигестлар, 
алоҳида 
қонунларга, 
шунингдек, 
сенатусконсультларга берилган шарҳлар, ҳуқуқ соҳалари бўйича яратилган 

---

21 
шарҳлар, қонунчилик – XII жадвал қонунлари, император қонунчилиги
бўйича махсус монографиялар алоҳида аҳамиятга эга бўлган.
Institutiones 
деб аталган қисқа ва оддий кўрсатмалар жуда кенг 
тарқалган бўлиб, республика даврида Римда ёш ҳуқуқшуносларни ўқитишда
ва улар билан алоҳида казусларни муҳокама қилишда, ва айниқса, шу 
даврнинг охирида маърузалар (instituere) ўқиш жараёнида улардан
қўлланма сифатида фойдаланилар эди. Улар ичида Гай институцийлари
алоҳида ўринга эга бўлган. Классик даврнинг охирида Марциан, Ульпиан, 
Каллистрат ва Павел институцийлари пайдо бўлди. Лекин улар мазмун 
жиҳатидан Гай институцийларидан (милодий II аср) ўтолмаган. 
Институциявий тизим барча ҳуқуқий материални бетартиб ҳолатда эмас, 
аксинча, шахслар, мулк ва даъволар каби умумий категориялар нуқтаи 
назаридан баён этган. 
Гай институцийлари «