TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 8 - SON
172
Hujayra
konsepsiyasi
ko‗plab
biologik
fanlarga,
shu
jumladan,
embriologiyaga ta‘sir ko‗rsatdi, bunda hujayralar urug‗lantirilgan tuxumning yangi
organizmga aylanishini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Harvey epigenez deb
atalgan bu hodisalarning rivojlanishini turli ishchilar, xususan, nemislar o‗qitgan
qiyosiy embrionolog Karl fon Baer tasvirlab bergan, u tuxumdonda sutemizuvchi
tuxumni birinchi bo‗lib kuzatgan[2]. Boshqa nemis o‗qituvchisi-embriolog Kristian
Geynrix Pander 1817-yilda embriologiyaga mikrob yoki to‗qima qatlamlari
tushunchasini kiritdi. XIX-asrning ikkinchi yarmida mikroskopning yaxshilanishi va
gemiloksilin kabi anilinli bo‗yoqlar yordamida bo‗yashning yaxshiroq texnikasi ichki
hujayra tuzilishini o‗rganishga turtki bo‗ldi.
Bu vaqtga kelib, Darvindagi turlarning biologik o‗zgarishi tabiiy tanlanish
jarayonida sodir bo‗ladi degan nazariyasi bilan insonning tabiat haqidagi qarashlarini
to‗liq qayta ko‗rib chiqish zarur edi. Evolyutsiya nazariyasi - organizmlar doimiy
ravishda juda moslashgan shakllarga aylanib bormoqda - barcha turlar, ayniqsa,
yaratilgan deb turg‗un qarashni rad etishni va turlar haqidagi Linna konsepsiyasini
buzishni talab qildi. Darvin evolyutsiya qanday ishlashini tushunish uchun irsiyat
tamoyillari ma‘lum bo‗lishi kerakligini tan oldi; Ammo, irsiy omillar konsepsiyasi
o‗sha paytgacha Mendel tomonidan ishlab chiqilgan bo‗lsa-da, Darvin 1900-yilda
qayta kashf qilinmaguncha yo‗qolgan asari haqida hech qachon eshitmagan.
Genetika XX asrda rivojlangan va hozirda u turli biologik fanlarning ajralmas
qismi hisoblanadi. Genning hayotning barcha shakllari uchun boshqaruvchi irsiy omil
sifatida kashf etilishi zamonaviy biologiyaning katta yutug‗i bo‗ldi. Shuningdek,
organizmlarning atrof -muhit bilan o‗zaro ta'siri haqida aniqroq tushuncha paydo
bo‗ldi. Bunday ekologik tadqiqotlar nafaqat organizmlarning uchta katta guruhi -
o‗simliklarning ishlab chiqaruvchi sifatida o‗zaro bog‗liqligini ko‗rsatishga yordam
beradi; hayvonlar, iste‘molchi sifatida; va qo‗ziqorinlar va ko‗plab bakteriyalar,
parchalovchi sifatida - lekin ular insonning atrof-muhitni boshqarishi va oxir-oqibat
uning Yerda omon qolishi uchun zarur bo‗lgan ma‘lumotlarni beradi. Bu ekologiyani
o‗rganish bilan hayvonlarning xulq-atvori yoki etologiyasini o‗rganish chambarchas
bog‗liq. Bunday tadqiqotlar odatda intizomga bog‗liq, chunki ekologiya, fiziologiya,
genetika, rivojlanish va evolyutsiyaning kombinatsiyasi odam organizmi nima uchun
o‗zini shunday tutishini tushunishga harakat qiladi[3].
Parazit organizmlar va ular odam, hayvon va o‗simliklarda keltirib
chiqaradigan kasalliklar parazitologiya obyektiga aylandi. Parazitologiyaning alohida
bo‗limi gelmintologiya bo‗lib, uning mavzusi parazit yassi va yumaloq qurtlardir.
Tuproq zoologiyasi tuproq faunasi bilan shug‗ullanadi (asosan umurtqasizlar).
Umurtqali hayvonlar madaniyatidagi fanlar: ixtiologiya, baliq va baliqlarga o‗xshash
turlarni, gerpetologiyani, sudralib yuruvchilar va amfibiyalarni, ornitologiyani,
qushlarni va termologiyani, sutemizuvchilarni o‗rganadi. Antropologiyaning
vazifalari - inson evolyutsiyasini va uning hayvonot dunyosi tizimidagi o‗rnini
Do'stlaringiz bilan baham: |