G. N. Maxmudova innovatsion iqtisodiyot

1.2. Innovatsiyalarni rivojlanishida texnologik jarayonlarning 
oʻrni va uning klassik nazariyalari 
Innovatsion iqtisodiyot nazariyasi 20-asr boshlarida avstriyalik 
iqtisodchi Yozef Shumpeter tomonidan yaratilgan
3
. Uning "Iqtisodiy 
rivojlanish nazariyasi" monografiyasi 1911 yilda nashr etilgan hamda 1926 
va 1934 yillarda qayta nashr etilgan. Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi koʻplab 
taniqli olimlar, shu jumladan, iqtisodiyot sohasidagi Nobel mukofotlari 
egalari tomonidan doimiy ravishda chuqurlashtirilib kelinmoqda
4
. Yozef 
Shumpeter birinchi boʻlib fanga iqtisodiy oʻsish va rivojlanish oʻrtasidagi 
farqlarni kiritib, yangiliklarni aniqlagan va ularni tasniflagan. 
Y.Shumpeterning fikricha, iqtisodiy faoliyatga aynan innovatsion 
yondashuv – har bir davr iqtisodiy tizimining rivojlanish darajasini belgilab 
beradi. Uning ta’limotiga koʻra, iqtisodiy oʻsishga kichik biznes, 
tadbirkorlikni rivojlantirish orqali erishish mumkin. (2- rasm) 
2- rasm. Yozef Aloiz Shumpeterning innovatsion iqtisodiy oʻsish 
nazariyasi 
Shumpeter fikriga koʻra, taraqqiyot – tadbirkor ixtiyoridagi ishlab 
chiqarish resurslarining kombinatsiyasidan iborat: 
•
Yangi mahsulotni yaratish; 
•
Yangi ishlab chiqarish usullarini joriy etish; 
•
Yangi ta’minotchi bozorlarni oʻzlashtirish; 
•
Xom-ashyoning yangi manbasiga yoʻl topish; 
•
Firmani tashkil etishning yangi shaklini yaratish. 
Demak, ushbu Shumpeter kontseptsiyasi (innovatsiyalar) quyidagi beshta 
holatni oʻz ichiga oladi: 
3
http://ru.ncbase.com/econ/dev.htm
4
http://vira.su/public/tec/inovacionoe-razvitie-yekonomiki-teorija-i-metodologija.html 
Ilk bor innovatsiya 
tushunchasini fanga 
kiritdi 
Iqtisodiyotning 
barqarorligi 
Taraqqiyotni 
harakatlantiruvchi 
kuchi tadbirkor
Innovatsion faoliyat 
tadbirkorga monopol 
foyda olish imkonini 
beradi 

---

8 
1. Iste’molchilar hali tanish boʻlmagan yangi mahsulotni yoki yangi sifatli 
mahsulotni yaratish. 
2. Iqtisodiyotning muayyan tarmogʻida hali sinovdan oʻtmagan, yangi ilmiy 
kashfiyotga asoslanmaydigan va tovarlar tijorat muomalasining yangi 
shaklida boʻlishi mumkin boʻlgan yangi ishlab chiqarish usulini yaratish. 
3. Yangi bozorni, ya’ni ushbu bozor ilgari mavjud boʻlganidan qat’iy nazar, 
ma’lum bir mamlakatda muayyan sanoat tarmogʻi hali savdo qilmagan 
bozorni ochish
4. Ishlab chiqarish omillarining yangi manbalarini kashf qilish, ushbu 
manbaning ilgari mavjud boʻlganiga yoki qayta yaratilishi kerakligiga 
qaramasdan. 
5. Tarmoqda yangi tashkilotini yaratish, masalan, monopoliyaga erishish 
yoki monopol mavqeini tugatish. 
Kapitalizmning paydo boʻlishi bilan iqtisodiyotning innovatsion 
sektori ham shakllanib, u oʻz ichiga maxsus ta’lim, fan, ijodkor-tadbirkorlar 
va innovatsiyalarga qiziqish bildiruvchi davlatni qamrab oldi. 
20-asrning ikkinchi yarmida dunyoning ilmiy-texnik jihatdan etakchi 
davlatlari post-industriya jamiyatini yaratdilar, unda innovatsion iqtisodiyot 
sektori ustunlik qildi. Va bu iqtisodiyot innovatsion deb nomlandi, chunki 
innovatsiyalar iqtisodiyot va hayotning barcha sohalarida yaratilgan va 
qoʻllanilgan. 
Ommaviy 
innovatsiyalar 
avlodi 
va 
innovatsion 
iqtisodiyotni 
yaratishning asosiy omili toʻplangan yuqori sifatli va ijodiy inson kapitali 
boʻldi. 
Bellning 
post-industrial 
iqtisodiyotdagi 
faoliyati 
quyidagi 
oʻzgarishlarni tavsiflaydi, bunda superprofitlar ishlab chiqarish orqali emas, 
balki yangi bozorlarni tashkil etish orqali yaratilmaydi. Innovatsion 
iqtisodiyot - bu sanoat iqtisodiyotining oʻrnini bosadigan keyingi iqtisodiy 
shakllanishdir. 
Innovatsion iqtisodiyot birinchi marta AQShda paydo boʻldi. Mashhur 
amerikalik futurolog E. Toffler, uning boshlanishi - 1956 yil, "Ikkinchi 
toʻlqinning tutun quvurlari iqtisodiyotining yoʻq boʻlib ketishi va Uchinchi 
toʻlqinning yangi iqtisodiyotining paydo boʻlishining dastlabki ramziy 
belgisi: oq yoqali ishchilar va yoqali ishchilar bilan fabrikadagi ishchilar 
sonidan ancha yuqori boʻlgan" (E. Toffler) "Uchinchi toʻlqin"). 

---

9 
Yana bir guruh iqtisodchi olimlar iqtisodiy farovonlik boʻyicha oʻz 
tadqiqotlarida, rivojlanayotgan mamlakatlar innovatsiyalar hisobidan jadal 
iqtisodiy yuksalishining ichki omillarini koʻrsatib berdilar. Ular Shumpeter 
gʻoyasiga zid boʻlgan oʻz qarashlarida transmilliy kom’aniyalar, yahni yirik 
kom’aniyalar iqtisodiy oʻsishni ta’minlashda katta ahamiyatga ega ekanligini 
ta’kidlashgan. 
Ba’zi tadqiqotchilar (E.Toffler, F.Fukuyama, D.Bell, J.Naysbitt va 
boshqalar) zamonaviy dunyoning aksariyat rivojlangan davlatlari uchun uni 
yaratgan 
mamlakatning 
jahon 
iqtisodiy ustunligini 
ta’minlaydigan 
innovatsion iqtisodiyotdir, deb hisoblashadi. 
R.Solou modeli texnologik taraqqiyotni farovonlikni barqaror 
oshiruvchi va oʻsishning optimal variantini topishga imkon yaratuvchi 
yagona asos sifatida koʻrsatadi. Biroq u texnik taraqqiyotni tashqi (ekzogen) 
omil sifatida koʻrib chiqadi, demakki uni tushuntirmaydi. Ayrim olimlarning 
fikricha, texnik taraqqiyotning determinantlari bugungi kunda yetarlicha aniq 
emas. Biroq davlat siyosati turli xil instrumentlardan shu jumladan, ilmiy 
tadqiqot va loyiha – konstruktorlik ishlaridan foydalanib texnik taraqqiyotni 
ragʻbatlantirishi 
mumkin. 
Masalan, 
patent 
qonunchiligini 
mukammallashtirib, ayrim rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Yaponiya, 
Germaniya) uzoq muddat davomida yangi mahsulotni ishlab chiqarish 
huquqiga monopoliyani berishdi. Soliq toʻgʻrisidagi qonunlar koʻpgina 
mamlakatlarda ilmiy tadqiqot tashkilotlariga bir qancha imtiyozlar beradi. 
Maxsus tashkil etilgan milliy ilmiy fondlar fundamental ilmiy tadqiqotlarga 
subsidiyalar beradi. Hozirgi kunda mablagʻlarni inson kapitaliga yoʻnaltirish 
ham muhim masalalardan biri boʻlib kelmoqda, texnik taraqqiyotida u asosiy 
rolni oʻynaydi.